(۲۱۵) تاریخ عصر غیبت کبری (۱)

تاریخ عصر غیبت کبری (۱)

سید منذر حکیم
فصلنامه انتظار شماره اول ۱۳۸۰

پیش درآمد

۱ – تبیین موضوع، اهداف، قلمروها وویژگی های بحث
بسیار منطقی است که سؤال شود از این عنوان ذکر شده برای بحث چه منظوری دارید؟
آیا تاریخ یک فرد یا یک جامعه یا مجموعه ای از پدیده های از پیش تعیین شده مد نظر است؟
یا این که تاریخ تمام پدیده های اجتماعی وانسانی در عصر غیبت کبری مورد بحث قرار خواهد گرفت؟
پر واضح است که این عنوان در مجموعه ی عناوین ویژه ی تاریخ اسلام مطرح می شود. بنابراین، باید به مقطعی ودوره ای از تاریخ اسلام ناظر باشد، ونه به تمام پدیده های اجتماعی وانسانی در این دوران.
ولی از آن جایی که دوران غیبت کبری امام مهدی (عج) مطرح می باشد وامام مهدی (عج)، امام تمام بشریت است ونه فقط مسلمین یا شیعیان ودر این دوران، مقدمات ظهور او به عنوان مصلحی جهانی فراهم می گردد، ورسالت بررسی تاریخ این دوران منهای در نظر گرفتن نهایت این دوران واهداف مطرح شده برای امامت او – که امام جن وانس است – امکان پذیر نیست، بنابراین، چه بسا لازم باشد که تاریخ جهان اسلام بلکه جهان بشریت در این دوران مورد مطالعه ودقت قرار گیرد، تا سیر تحولات اجتماعی وسیاسی وفرهنگی – که به سمت فراهم شدن شرایط جهانی برای ظهور مصلح جهانی جهت می یابد، با توجه به هدف مندی وقانون مند بودن حرکت جهان وبشریت در این جهان – مورد دقت قرار گیرد، ومقدار تطابق پیش بینی های وحیانی برای آینده ی بشریت با حرکت ارادی بشر وقانون مند بودن این حرکت روشن گردد. واز بحث های تحلیلی تاریخ به ویژه تاریخ دوران غیبت بتوانیم با هدف گیری های قرآنی برای بحث های تاریخی، هم سو شویم واز این بحث های تحلیلی برای رسیدن به اهداف والای تاریخ شناسی وتاریخ نگری بهره مند گردیم.
بنابراین، جا دارد برای کسانی که در بحث های تخصصی تاریخ وارد نشده اند، اهداف ورسالت کلان بحث های تاریخی را روشن نماییم تا این که در چنین بحث هایی، بی راهه نرویم وحداکثر استفاده را از تحلیل ونقد در بحث های تاریخی داشته باشیم.
نتیجه ی این مسیر چنین خواهد بود:
۱ – تبیین وتعیین موضع بحث به طور دقیق.
۲ – ترسیم اهداف وانگیزه های بحث درباره تاریخ عصر غیبت کبری.
۳ – تبیین قلمروهای بحث در تاریخ این عصر.
چهارمین بحث مقدماتی برای این سلسله بحث ها باید پرداختن به ضرورت بحث از تاریخ دوران غیبت کبری در قلمروهای یاد شده باشد؛ زیرا دلایل نیاز به این مباحث، چراغ ما برای تعیین برد وافق بحث های این مجموعه خواهد بود، چون به اندازه ی نیاز فعلی وآینده ی خود باید حرکت کنیم.
پنجمین بحث مقدماتی در این مجموعه مشکلات وچالش های موجود در زمینه ی بحث های تاریخی دوران غیبت کبری می باشد. وآخرین بحث مقدماتی باید تعیین سرفصل های مناسب در هر یک از قلمروهای تعیین شده برای بحث های تاریخی دوران غیبت کبری باشد.
۲ – اهداف ورسالت بحث های تاریخی
دومین بخش را با تعیین اهداف تاریخ نگاری قرآن کریم؛ شروع می کنیم زیرا قرآن کریم، راهنما وهدایت گر ما در تمام مراحل وابعاد زندگی باید باشد.
برای رسیدن یک پژوهش گر به مجموعه ی اهدافی که قرآن کریم برای تاریخ نگاری خود درنظر گرفته است، لازم است، دقتی ویژه در آیات تاریخی قرآن بنماید.
در حالی که حوادث وجریانات تاریخی که همراه با تحلیل ونتیجه گیری می باشد، در حدود ثلث مساحت آیات قرآن را فرا گرفته است، بسیار بجا است که به چند مجموعه از آیات قرآن در این زمینه مراجعه نماییم.
مجموعه ی اول:
آیاتی که مخاطبان قرآن به ویژه مخاطبان قصص قرآنی را ذکر نموده وطبقات گوناگونی را اشاره کرده است.
این مخاطبان عبارتند از: عموم مردم، جهانیان، پرسشگران، شنوندگان، دانایان وکسانی که می خواهند بدانند، یا کسانی که می خواهند ایمان بیاورند، سپاسگزار باشند، یا بفهمند، یا تعقّل کنند، یا یادآوری شوند، یا به یقین برسند، یا به یقین رسیده باشند، یا در حال برگشت به خدا باشند، یا با فراست وزیرک باشند، یا دانا وبینا باشند.
مجموعه ی دوم:
آیاتی که مردم را به نظر ومطالعه ودقت در حال گذشتگان یا سیر در زمین یا عبرت گرفتن از سرگذشت دیگران دعوت می نماید، که نشان دهنده ی جهت گیری قرآن به سمت تفکر وتحقیق ونتیجه گیری می باشد.
مجموعه ی سوم:
آیاتی که حوادث تاریخی را آیه خوانده باشد. آیه، نشانه است وآیه های تاریخی گویا مطالبی است که چون آینه، حقایق را به خوبی نشان می دهد یا کُد می دهد وانسان را به صاحب نشانه می رساند.
مجموعه ی چهارم:
آیاتی که به طور صریح وروشن، اهداف تاریخ نگاری وبیان قصص انبیاء وامت ها را ذکر کرده باشد. مانند: آیه ی ۱۲۰ سوره ی هود وآیه ی ۱۱۱ سوره ی یوسف که در بیان حق دادن وموعظه ویادآوری وتقویت قلب (تثبیت فؤاد) وعبرت گرفتن خلاصه می شوند.
بدین سان می توانیم مجموعه ی اهدافی را که برای تاریخ نگاری در قرآن کریم آمده است، در شش امر خلاصه می کنیم:
۱ – فراهم نمودن زمینه ی تفکر وایجاد انگیزه برای پرسش وتحقیق که انسان را به گونه ای بهتر وسریع تر به حقیقت می رساند وعطش ونیاز انسان حقیقت جو را با رساندن او به حقایق تأمین می نماید.
۲ – تاریخ نمایان گر تجربیات بسیار با ارزش گذشتگان است که در اختیار آیندگان قرار می گیرد وخردمندان وافراد بینا وتیزبین وعاقبت اندیش وفهیم از ?این تجربیات توشه برمی دارند وتحولات آینده ی خود وجهان بشریت را می بینند ومی سازند، وبر آن چه می سازند آگاهی دارند، وبا تحقیق وتفکّر هم به یقین می رسند وهم سپاسگزار می شوند وراه صحیح ومسیر مطلوب برای بازگشت به حق را پیدا می کنند وطی می نمایند.
۳ – با تذکر ویادآوری حوادث تاریخی، حجاب غفلت وفراموشی دریده می شود وانسان، موجودی هشیار وبیدار می گردد، وبه گونه ای مطلوب به سوی اهدافِ تعیین شده برای او حرکت می کند وبا این بیداری از خاک ریزهای دشمن به خوبی عبور می کند وتمام موانع سر راه خود را برمی دارد، واجازه نمی دهد که کسی او را فریب دهد، یا تجربیات گران بهای دیگران را به قیمتی گران تر تکرار کند.
۴ – ودر نهایت، آرامش واطمینان خاطر وقوت قلب پیدا می کند وبا صبر ومقاومت وپایداری وامیدواری به سرنوشت روشن خود، مسیر صحیح زندگی را طی می کند واز هیچ دشمنی وخطری در هراس نخواهد بود.
۵ – آیات الهی در تاریخ هم چون آیات الهی در طبیعت، همیشه پرفروغ بوده وانسان را با دلایل متقن به علم نامحدود وقدرت لایزال الهی آشنا نموده واو را به خدای خود ربط می دهد، تا وجود کوچک خود را در پرتو این وجود لایزال ونامحدود ببیند وهیچ گاه خود را بی نیاز ومستقل وافسار گسیخته نبیند.
۶ – مسیر حق، مسیری روشن وپویا وتکامل بخش است که انسان های مؤمن، خود را به اهداف نهایی شان نزدیک می بینند وهیچ گاه یأس وناامیدی، آنان را از پا در نمی آورد. بلکه برای خود وجودی مستمر وریشه دار در عمق تاریخ احساس می کنند وبا برنامه ای حساب شده ودقیق می توانند آینده ی روشنی برای خود ترسیم نمایند ورسیدن خود را به آن اهداف تضمین کنند.
نتیجه
بنابراین، بحث های تاریخی باید بحث هایی تحلیلی ومفید باشند، تا تمام اهداف یاد شده تأمین گردد. صرف اطلاع از حوادث تاریخ، یا صرف رسیدن به یک تحلیل، به تنهایی برای انسان مفید فایده نخواهد بود یا لااقل، فایده ای اندک خواهد داشت.
البته قرآن کریم در تاریخ نگاری خود به قلمروهای گوناگون ومقاطع مختلف حیات بشر پرداخته وبرای خود، روشی ویژه ومنحصر به فرد انتخاب کرده است، وانسان را از گم شدن در مسیرهای انحرافی وپر پیچ وخم مباحث علمی تاریخی وغیر تاریخی برحذر نموده، وروش صحیح سلوک راه را در تاریخ نگاری بیان کرده است.
در بحث های ویژه ی تاریخ دوران غیبت کبری نیز نباید از این اهداف وروش قرآنی فاصله بگیریم وتاریخ این دوران را برای محض اطلاع فرا نگیریم، بلکه برای رسیدن به مقاصدی مهم وهدف هایی بزرگ، به آشنایی با حوادث تاریخی این دوران وتحلیل صحیح این رویدادهای تاریخی بپردازیم.
۳ – قلمروهای بحث های تاریخی عصر غیبت کبری
سومین بحث مقدماتی، تبیین قلمروهای بحث های تاریخی دوران غیبت کبری امام مهدی (عج) می باشد.
بسیار طبیعی است که اولین قلمرو این بحث همان تاریخ شخص امام مهدی (عج) می باشد. در این قلمرو شایسته است – علی رغم محدودیت منابع گویا وروشن در این زمینه – حوادث زندگانی ویژه ی آن حضرت پس از انقضای دوران غیبت صغری، وسیره ی حضرت مهدی (عج) در دوران غیبت کبری، وهم چنین ملاقات های حضرت مهدی (عج) با طبقات مختلف در طول دوران غیبت کبری مورد بحث وبررسی قرار گیرد.
۲ – از آن جا که حضرت مهدی (عج) برای رسیدگی به شؤون دینی، فرهنگی وسیاسی شیعیان خود، فقهای جامع الشرایط را به عنوان نایبان عام خود ومراجع تقلید مسلمین منصوب نموده است، تاریخ مرجعیت ومراجع تقلید، باید دومین قلمروی بحث های ویژه عصر غیبت کبری باشد.
۳ – حوزه های علمیه به عنوان نهاد ریشه داری که پیامبر(صلّی الله علیه وآله وسلّم) واهل بیت (علیهم السلام)، آن را تأسیس کرده اند تا در آن نهاد، متخصصانی در شناخت دین، تربیت یافته ونیازهای فرهنگی جامعه اسلامی را در دوران غیبت تأمین کنند ووظیفه ی پاسداری از فرهنگ اسلامی را بر دوش بگیرند. بنابراین، تاریخ این نهاد بسیار مهم که پرتویی از نهاد امامت است، باید به گونه ای تحلیلی، ونقش آن در ترویج فرهنگ اسلامی وفرهنگ امامت ومهدویّت در طول دوران غیبت کبری، در کنار نقش سیاسی آن، مورد مطالعه وتحقیق قرار گیرد.
۴ – شیعه وتشیّع وفرهنگ شیعی، جنبش ها ودولت های شیعی در دوران غیبت کبری به عنوان چهارمین قلمرو نیز باید مورد مطالعه قرار گیرد.
۵ – با توجه به این که تاریخ دوران غیبت کبری، مقطعی از تاریخ اسلام وتاریخ جهان اسلام بوده، ودر فضای عام وگستره ی جهان اسلام، تمام تحولات مربوط به شیعه وتشیّع وحوزه های علمیه ومرجعیت وغیبت شخص امام مهدی (عج) انجام گرفته، وبحث های ویژه ی هر قلمرو با قلمروهای دیگر بی ارتباط نبوده است، بنابراین در یک نگاه تاریخی – تحلیلی، تمام این قلمروها باید با هم دیده شوند.
تاریخ جهان اسلام در ابعاد مختلف (فرهنگی، دینی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی ودر تمام ابعاد جغرافیایی) باید ملاحظه گردد. بنابراین، شرق جهان اسلام وشمال وجنوب خاورمیانه وغرب آن، همگی به هم پیوسته است وباید مورد توجه قرار گیرد.
۶ – ودر صورت لزوم، سیر تحولات عمده در جهان بشریت نیز نباید از چشم یک مورّخ محقّق به دور باشد؛ زیرا رسالت امام مهدی (عج)، رسالتی جهانی است وجهان در انتظار این مصلح الهی به سر می برد. پس تمام تحولات جهانی که جهان را به سمت آن روز موعود حرکت می دهند، باید مورد مطالعه ی جدّی قرار گیرند.
۴ – ضرورت بحث واهمیت تاریخ عصر غیبت کبری
چهارمین بحث مقدماتی، تبیین ضرورت های بحث از تاریخ دوران غیبت کبری می باشد.
با توجه به این که، گذشته چراغ راه آینده است، ضرورت بحث از تاریخ وسیر تحولات عصر غیبت کبری، روشن خواهد بود.
تاریخ نگری – البته آن طور که قرآن کریم آن را مطرح کرده است – انسان را چشمی بینا ودرکی عمیق می بخشد وبر خلاف آن چه برخی تصور می کنند، انسان در زندان گذشته ها، زندانی نمی شود، بلکه وضعیت فعلی خود را با توجه به گذشته بهتر درک می کند وخود را برای آینده ای قابل پیش بینی وقابل تحقق آماده می سازد؛ به گونه ای که می توانیم بگوییم: یک انسان تاریخ نگر، یک انسان آینده نگر می باشد. با آگاهی ویژه ای به سوی آینده حرکت می کند وچنان چه لازم ببیند، می تواند در ساختن آینده ی خود، نقش به سزایی داشته باشد.
بنابراین، دانستن تاریخ صدر اسلام وپیچیدگی های دوران امامان معصوم پس از پیامبر(صلّی الله علیه وآله وسلّم) وسپس دوران غیبت تا حال حاضر، به ما امکان برنامه ریزی بهتری برای آینده می دهد.
از این گذشته، برای رشته ی تخصصی تاریخ ورشته های تخصصی فقه وحدیث وتفسیر، آگاهی از دوران غیبت کبری تا حال حاضر، امری حیاتی وضروری است؛ زیرا بدون دانستن این تحولات، بسیاری از مسایل تخصصی این رشته ها، قابل درک وفهم علمی نخواهد بود، تا جایی که می توان گفت: چنان چه کسی در تاریخ اسلام ومسلمین، آن هم در تمام دوران های گذشته، سیر تاریخی نداشته باشد وصاحب تحقیق نباشد، نمی تواند به تمام منابع استنباط وتفقه در دین، اشراف داشته باشد ودعوی اجتهاد مطلق کند. هر چند افراد غیر مطلع از تاریخ، چنین ادعایی را سنگین می دانند وشاید چنین مطلبی را مبالغه ای بیش ندانند، اما در حدّ اشاره باید گفت: حدیث ورجال ما، که بخش عمده ای از منابع واطلاعات مهم این رشته را تشکیل می دهند، بدون آگاهی از تحولات دوران غیبت کبری، ناقص وناتمام بوده، ونظرات اجتهادی ما قابل اعتماد نخواهد بود.
۵ – چالش های بحث در تاریخ عصر غیبت کبری:
پنجمین بحث مقدماتی، چالش ها ومشکلات ویژه ی تاریخ عصر غیبت کبری می باشد.
در سوّمین بحث مقدماتی روشن شد که اولین قلمرو برای بحث در تاریخ دوران غیبت کبری، تاریخ شخص امام مهدی (عج) است که مهم ترین بحث ونزدیک ترین موضوع نسبت به عنوان بحث می باشد. ولی بحث در این قلمرو، بسیار محدود وفاقد منابع مناسب می باشد؛ زیرا پیش فرض ما در بحث، غیبت تام امام مهدی (عج) می باشد. وبا غیبت تام، چه اطلاعی از او می توانیم داشته باشیم؟
مکان زندگی وتحرکات امام مهدی (عج)، نحوه ی زندگی او، نحوه ی ارتباط با مردم وسیره ی عام وخاص او در این دوران، زندگی خصوصی او وبسیاری از مسایل ویژه ی امام مهدی (عج) که برای یک بحث تاریخی مطرح می باشند، شاید بدون جواب بمانند.
بنابراین می توانیم بگوییم: اولین چالش در بحث های تاریخ عصر غیبت کبری، مشخص نبودن قلمروهای بحث در این برهه ی تاریخی است که به تناسب اهداف مورد نظر وافق های دید تاریخ نگاران، می تواند بسیار متفاوت باشد. آن چه را در سومین بحث مقدماتی بیان داشتیم، در حقیقت می تواند یک نظر تأسیسی باشد؛ زیرا آن چه تاکنون با این عنوان آمده است؛ یا منهای تاریخ شخص امام مهدی (عج) بوده(۱) یا این که فقط به تاریخ شخص امام مهدی (عج) بسنده کرده است.(۲)
دومین چالش، کمبود منابع در زمینه ی اولین قلمرو برای بحث های دوران غیبت کبری است.
چالش سوم، پراکنده بودن اطلاعات تاریخی است. آن هم در منابعی که هر کدام با دیدگاه های ویژه ای به رشته ی تحریر درآمده است.
البته منابعی که توسط مستشرقین عرضه شده است، نمی تواند منابعی مطمئن وگویای واقعیت باشد.
برای منابع عمومی تاریخ اسلام نیز باید بگوییم که تاریخ شیعه وتشیّع وحوزه های علمیه ومراجع بزرگ تقلید در این منابع نیز کم رنگ بوده یا این که صددرصد مورد تجاهل قرار گرفته است.
بنابراین، باید تلاشی اساسی وهمه جانبه، همراه با حساسیت های لازم برای یک محقق، انجام پذیرد، تا این که مجموعه ای منسجم وعلمی وفراگیر در مورد تاریخ عصر غیبت کبری فراهم آید. چنین کار بزرگی را باید یک گروه توانمند یا مؤسسه ای متخصص در تاریخ بر عهده گیرد، تا تاریخی مستند وتحلیلی، عرضه گردد ومورد استفاده ی رشته های تخصصی وعمومی قرار گیرد.
 

پى نوشت ها:

ــــــــــــــــــــــ

۱) مانند: درسنامه وتاریخ عصر غیبت (آقایان آقایی، جباری، عاشوری، حکیم).
۲) مانند: تاریخ الغیبه الکبری از سید محمد صدر.