(۲۳۶) نعمانی ومصادر غیبت (۲)

نعمانی ومصادر غیبت (۲)
اساتید وشاگردان نعمانی(۱)

سید محمد جواد شبیری

اساتید نعمانی
پیش از آغاز سخن، اشاره به این نکته مفید است که مراد از اساتید (یا مشایخ)، در این بحث (ویا دیگر بحث های حدیثی – رجالی)، معنایی گسترده است که کسانی را هم که نعمانی از آنان، تنها یک روایت داشته، دربرمی گیرد. هم چنین اساتید یا مشایخ یک راوی، کسانی را که آن راوی، از یکی از راه های معتبر، روایت دریافت داشته، شامل می شود؛ هر چند آنان را ملاقات نکرده وتنها با اجازه از آن ها، روایت کند.
برای مشایخ نعمانی، دو فهرست ارائه شده است: فهرست نخست در خاتمه مستدرک الوسائل(۲) از سوی مرحوم محدّث نوری وفهرست دیگری در مقدمه چاپ کتاب غیبت به دست مصحح سختکوش وخدمتگزار اهل بیت(ع)، استاد غفاری.(۳)
در فهرست دوم، نام محمد بن عثمان بن علاّن الدهنی البغدادی، افزوده شده(۴)، افزودن این نام ضروری است، ولی پیشتر گفتیم که در این نام، دو تحریف (یکی از قسم قلب ودیگری از قسم تصحیف) رخ داده است. نام صحیح وی، عثمان بن محمد بن علاّن الذهبی (با ذال وباء) البغدادی است.(۵)
در خاتمه مستدرک، چند نام جدید در فهرست اساتید نعمانی دیده می شود که با عنایت به این که روایت نعمانی از آن ها را در جایی نیافتیم، ظاهراً از اشتباه نسخه نشأت گرفته است.
فهرست مشایخ نعمانی در خاتمه مستدرک
اسامی جدید این فهرست عبارت است از:
۱. علی بن عبیدالله (عن علی بن ابراهیم بن هاشم)(۶)
چنین نامی در اسناد نعمانی دیده نشده وظاهراً از تحریف این سند شایع در غیبت پدید آمده است: علی بن احمد عن عبیدالله بن موسی عن علی بن ابراهیم بن هاشم(۷) که با حذف «احمد عن» و«بن موسی» از این سند، نام یاد شده شکل گرفته است.
۲. شیخ جلیل هارون بن موسی تلعکبری(۸)؛
روایت نعمانی از وی، در جایی یافت نشده است، حال چه نکته ای سبب شده که چنین نامی در فهرست اساتید نعمانی قرار گیرد، به روشنی معلوم نیست! نگارنده دو احتمال در این زمینه می دهد:
احتمال یکم. در غیبت نعمانی، در ذکر طرق مؤلف به کتاب سلیم بن قیس – پس از ذکر طرقی بدان – افزوده است: «واخبرنا من غیر هذه الطرق هارون بن محمد، قال حدّثنی احمد بن عبیدالله (عبدالله خ. ل) بن جعفر بن المعلّی الهمدانی...».(۹)
هارون بن محمد – که در این سند قرار گرفته – استاد جدیدی برای نعمانی است که نام وی در فهرست مقدمه چاپ غیبت، نیامده است. درباره وی پس از این توضیح خواهیم داد؛ شاید این نام، هارون بن موسی خوانده شده یا در نسخه ای بدین گونه تحریف شده است واین نسخه محرّف، در اختیار محدث نوری قرار گرفته ویا عبارت به صورت «هارون ابومحمد» خوانده شده یا تحریف گردیده است ؛ ولذا او استاد تلعکبری دانسته شده است.
دوم: در کفایه الاثر چاپی، سندی بدین شکل دیده می شود: «هارون بن موسی قال حدّثنا محمد بن ابراهیم النحوی...».(۱۰) ممکن است «النحوی» در این نام به «النعمانی» در برخی نسخ کتاب تحریف شده ویا مراد از این راوی نعمانی کاتب دانسته شده وبا جابه جایی راوی از نعمانی با استاد وی، هارون بن موسی تلعکبری، در شمار اساتید نعمانی جای گرفته است.
احتمال اوّل قوی تر به نظر می آید.
۳. محمد بن احمد بن یعقوب (عن ابی عبدالله الحسین بن محمد)؛(۱۱)
محدث نوری، در شمار اساتید نعمانی، از ابوعلی احمد بن محمد بن احمد بن یعقوب بن عمار کوفی،(۱۲) یاد کرده است. سپس عنوان مورد بحث را آورده، می گوید: «ظاهراً وی پدر همان استاد پیشین از نوادگان اسحاق بن عمّار صیرفی کوفی است وگذشت که وی (محمد بن احمد بن یعقوب) از اساتید جعفر بن قولویه می باشد.
ما در اسناد نعمانی، به نام محمد بن احمد بن یعقوب برنخوردیم؛ بلکه تنها احمد بن محمد بن احمد بن یعقوب از اساتید نعمانی می باشد. در کتاب غیبت نعمانی دو روایت پیاپی با این اسناد دیده می شود:
«حدثنا ابوعلی احمد بن محمد [بن احمد(۱۳)] بن یعقوب بن عمار الکوفی، قال: حدّثنی ابی قال: حدّثنا القاسم بن هشام اللؤلؤی...».
«اخبرنا احمد بن محمد بن یعقوب قال: حدثنا ابوعبدالله الحسین بن محمد قراءه علیه...»(۱۴).
ظاهراً در سند دوم، در برخی نسخه های کتاب، تحریفی رخ داده ونام پدر وپسر استاد نعمانی جا به جا شده است. با وقوع این قلب محمد بن احمد بن یعقوب، در شمار اساتید نعمانی قرار گرفته است. بنابراین تنها همان احمد بن محمد بن احمد بن یعقوب، از اساتید نعمانی می باشد. شگفت آور است که مصححان چاپ جدید خاتمه مستدرک، از چنین نکته ای یاد نکرده اند؛ با این که در حاشیه به نشانی یاد شده در کتاب غیبت نعمانی ارجاع داده اند.
در این جا تذکّر این نکته مفید می نماید که محدّث نوری (ره)، در مشایخ جعفر بن قولویه، از سه راوی با نام های «محمد بن احمد بن علی بن یعقوب»(۱۵)، «ابو عبدالله محمد بن احمد بن یعقوب بن اسحاق بن عمار»(۱۶) و«ابوعبدالله محمد بن احمد بن یعقوب»(۱۷)یاد کرده واحتمال اتحاد این سه راوی را مطرح ساخته است.(۱۸) با مراجعه به کامل الزیارات، روشن می شود روایاتی که ابن قولویه از سه عنوان فوق انجام داده، همگی از علی بن الحسن [بن علی] بن فضّال می باشد.
در موردی از رجال نجاشی نیز، روایت عنوان دوم (بدون کنیه ابوعبدالله) از علی بن الحسن بن فضّال دیده می شود.(۱۹) از این رو می توان هر سه عنوان را مربوط به یک راوی دانست.
در حاشیه یکی از چاپ های کامل الزیارات گفته شده که ظاهراً در این سند، نام صحیح، «علی بن محمد بن یعقوب [کسائی کوفی]» است که از مشایخ ابن قولویه می باشد.(۲۰)
گویا علت این استظهار روایت علی بن محمد بن یعقوب، همچون محمد بن احمد بن یعقوب از علی بن الحسن بن فضّال است(۲۱)؛ ولی این دلیل کافی نیست ووجهی ندارد که ما نام این راوی را – که در چهار جای کامل الزیارات به صورت محمد بن احمد آمده – تحریف شده علی بن محمد بخوانیم.
البته به نظر می رسد که این دو راوی، با هم خویشاوند بوده اند؛ چه این که نسب کامل علی بن محمد بن یعقوب – بنابه نوشته شیخ طوسی در رجال – علی بن محمد بن یعقوب بن اسحاق بن عمار صیرفی کوفی عجلی است.(۲۲) پس سلسله نسب این دو راوی در یعقوب، به هم می پیوندد واین دو، پسر عموی یکدیگر هستند.(۲۳)
ابوعلی احمد بن محمد، راوی مورد بحث ما – که نعمانی در دو سند پیشین از وی روایت می کند – ظاهراً پسر ابوعبدالله محمد بن احمد بن یعقوب است.
گفتنی است که قرائنی چند در دست است که نشان می دهد استاد نعمانی، همان احمد بن محمد بن عمار کوفی است که در کتاب های رجالی ترجمه شده است،(۲۴) شباهت پاره ای اسناد این راوی با دو سند استاد نعمانی(۲۵) ونیز روایت هر دو از پدر خویش(۲۶) ووصف «العجلی» در سندی، در پی نام احمد بن محمد بن عمار(۲۷) (با عنایت به توصیف علی بن محمد بن یعقوب هم به این وصف)، از قرائن «اتحاد» می باشد. نتیجه بحث طولانی ما، این است که نعمانی از ابوعلی احمد بن محمد بن احمد بن یعقوب بن اسحاق بن عمار (م. ۳۴۶)، حدیث دریافت داشته. ظاهراً روایت نعمانی از وی، روایت معاصر از معاصر به شمار می آید.
استادان جدید نعمانی
به جز اساتیدی که در مقدمه غیبت نعمانی ذکر شده است، استادان دیگری برای وی یافته ایم. دو تن از ایشان، در کتاب غیبت وارد شده؛ ولی به علّت ذکر نام آنان در لابه لای توضیحاتِ مؤلف یا پس از ذکر طریق دیگر، از نظر افتاده است:
۱. هارون بن محمد(۲۸) (از احمد بن عبیدالله – عبدالله خ. ل – بن جعفر بن المعلّی الهمدانی(۲۹))، در طریق به کتاب سلیم بن قیس.
مراد از هارون بن محمد، گویا هارون بن الضبی ابوجعفر است. خطیب بغدادی پس از ذکر این نام در کتاب خود می افزاید: پدر قاضی ابوعبدالله الحسین بن هارون(۳۰) واز اهل عمان است که در بغداد سکنا گزیده است.... وی در سال ۳۰۵ به بغداد کوچ کرده ودر سال ۳۳۵ وفات کرد».(۳۱)
به احتمال زیاد، دریافت حدیث نعمانی از وی، در بغداد صورت گرفته است. نام این استاد، باید به نام دیگر اساتید نعمانی – که در بغداد از آنان حدیث برگرفته وپیشتر از آن ها یاد کردیم(۳۲) افزوده شود.
۲. عبدالحلیم بن الحسین السمری(۳۳)؛
نعمانی اشاره می کند که در «سِفْر اول» تورات از دوازده بزرگ از نسل اسماعیل – که خداوند آنان را به امامت معین کرده – سخن رفته است. وی می افزاید: یکی از دانشمندان یهودی در ارّجان به نام حسین (حسن خ. ل) بن سلیمان برای عبدالحلیم بن حسین سمری، نام های عبرانی امامان وعدد آنان را از تورات نقل کرده ونعمانی آنان را از عبدالحلیم بن الحسین نقل می کند.(۳۴) وی به نقل از آن یهودی، متنی را درباره دوازده امام نقل وتفسیر کرده،(۳۵) می افزاید: «واین کلام وتفسیر بر موسی بن عمران بن زکریا یهودی خوانده شده که وی آن را درست دانسته است. اسحاق بن ابراهیم بن بختویه یهودی وسلیمان بن داود النوبنجانی نیز همین گونه گفته اند».(۳۶)
نام این یهودیان، ظاهراً برگرفته از نقل عبدالحلیم بن حسین سمری است واحتمالاً این مطالب همگی از حسین (حسن) بن سلیمان یهودی در ارّجان نقل می گردد.
تذکر این نکته مفید می نماید که در این قسمت از غیبت نعمانی، نام پیامبر (ص) به زبان عبری به صورت «مامد» ونیز نام دوازده امام به این زبان حکایت شده که به دلیل ناآشنایی ناسخان با آن در هر نسخه، به یک شکل درآمده است. یافتن عبارت صحیح، درگرو آشنایی با زبان عبری وعبارات تورات در این زمینه است. هم چنین عبارت دیگری هم که در وصف دوازده امام نقل شده، به دقت نظر بیشتری نیازمند است.
۳. یوسف بن احمد (محمد خ. ل) الجعفری؛
در غیبت طوسی با سند خود از نعمانی، از این راوی نقل کرده که می گوید: «در سال ۳۰۶ حج به جا آوردم واز آن سال تا سال ۳۰۹، در مکه مجاورت گزیدم. سپس از آن جا به قصد شام بیرون آمدم...».(۳۷)
آیا نعمانی از این راوی، در سفر شام حدیث شنیده است؟
باری، این روایت از دلایل امام عصر (عجل الله فرجه) ومعجزات آن عزیز سفر کرده است. آیا این حدیث در کتاب دلائل نعمانی بوده یا راوی آن را شفاهاً از وی نقل می کند؟
۴. نام یک راوی ناشناخته زیر را نیز، می توان به فهرست مشایخ نعمانی افزود: «بعض اخواننا»؛
نعمانی، پس از نقل روایتی، می گوید: «این حدیث را در نزد برخی از برادران ما یافتم. او می گفت که آن را از [نوشته] ابی المرجی بن محمد الغمر التغلبی، استنساخ کرده است».(۳۸)
با افزودن این نام ها به فهرست اساتید نعمانی، این فهرست به بیست استاد (با ذکر نام) ویک استاد (بدون ذکر نام) بالغ می گردد.
شناخت بیشتر برخی از استادان نعمانی
در لابه لای بحث های پیشین، به تناسب توضیحات چندی در معرفی اساتید نعمانی آوردیم؛ در این جا نکات دیگری نیز می افزاییم:
الف) غالب مشایخ نعمانی، از مشایخ شناخته شده طائفه امامیه اند. در میان اساتید وی، پیروان مذاهب دیگر هم دیده می شود. ابوالعباس بن عقده کوفی(۳۹)، محدّث زیدی جارودی، حافظ چیره دست، با محفوظات حدیثی خیره کننده (۲۴۹ – ۳۳۲)، از اساتید نعمانی است.
نعمانی از وی با نام احمد بن محمد بن سعید ابن عقده کوفی، بسیار روایت می کند. در نخستین مورد به دنبال نام وی می افزاید: کسی در وثاقت وآگاهی او به حدیث ورجال حدیث اشکال نکرده است.
در نام وی چنان چه می بینید الف «ابن»، پیش از «عقده» نگاشته شده(۴۰) است. علت این امر آن است که عقده، نام پدر «سعید» نیست؛ بلکه لقب «محمد» می باشد.(۴۱) بنابراین «عقده» وصف «سعید» نیست تا در نگارش الف «ابن» حذف شود؛ بلکه وصف، یا بدل، یا عطف بیان از «احمد» می باشد. از این رو باید الف «ابن» نگارش یابد.
ب) نعمانی از غیر شیعیان نیز روایت می کند؛ همچون محمد بن عثمان [عثمان بن محمد. ظ.] ذهبی که روایات وی، در باب «ما روی ان الائمه اثنا عشر من طریق العامه»(۴۲) وارد شده است.
نعمانی باب دیگری در این زمینه گشوده است که با روایت از همین راوی، آغاز می گردد.(۴۳) اسناد دیگر این باب – که اسناد عامی است – گویا همگی از روایات همین راوی است که اوایل اسناد آن ها، حذف شده وبه اصطلاح «معلّق» می باشد. این راوی ظاهراً عامی است.
نعمانی از محمد بن عبدالله بن المعمر الطبرانی روایت کرده ودرباره وی گفته است: «وکان هذا الرجل من موالی یزید بن معاویه ومن النصّاب».(۴۴) در نسخه «رضویه» «من» در این عبارت نیامده است. بنابراین کلمه «موالی» (با ضم اول) به معنای دوستدار خواهد بود. در نسخه «مرعشیه» نیز به جای «من موالی»، «یوالی» ذکر شده که معنای آن با معنای نسخه پیشین یکی است. نسخه چاپی هم می تواند به همین معنا باشد؛ ولی غالباً «مولی» (ج موالی)، به معنای آزاد شده است ودر این جا مراد می تواند این باشد که یکی از اجداد او، آزاد شده یزید بن معاویه است.(۴۵)
مذهب برخی از مشایخ گمنام نعمانی، همچون ابوالقاسم الحسین بن محمد بارزی،(۴۶) روشن نیست.
ج) یکی از اساتید نعمانی، ابوسلیمان احمد بن هوذه باهلی است که از ابراهیم بن اسحاق نهاوندی روایت می کند. نعمانی از او با عبارت های گوناگون روایت کرده است؛ از جمله:
«ابوسلیمان احمد بن هوذه بن ابی هراسه الباهلی»؛(۴۷)
«[ابوسلیمان] احمد بن نصر بن هوذه باهلی»؛(۴۸)
شبیه این عنوان، در مقدمه غیبت نعمانی، در شمار اساتید نعمانی دیده می شود(۴۹) که صحیح نیست. شیخ طوسی وی را در رجال خود آورده، گوید: «احمد بن نصر بن سعید باهلی، معروف به ابن ابی هراسه... پدر وی هوذه لقب داشته است... وی در ذی حجه ۳۳۳ درگذشت».(۵۰)
در این عنوان «بن» زاید می باشد؛ (۵۱) چنان چه در نسخه «رضویه» نیامده است واحتمال دارد که «احمد بن هوذه ابن ابی هراسه الباهلی» صحیح باشد.(۵۲)
در تاریخ بغداد، درباره وی آمده است: «احمد بن نصر بن سعید ابوسلیمان نهروانی، وی به ابن ابی هراسه معروف است. از ابراهیم بن اسحاق الاحمدی(۵۳) روایت می کند ابوبکر احمد بن عبدالله دوری ورّاق(۵۴)، از وی روایت کرده، گوید: از نهروان بر ما وارد شد».(۵۵)
در عنوان احمد بن نصر بن هوذه، یا «بن نصر» زاید بوده واز درج حاشیه در متن پدید آمده است، یا «بن» پس از «نصر» باید حذف گردد ویا باید نام راوی به صورت احمد بن نصر ابن هوذه – با الف «ابن» – نگارش یابد.
در فهرست مشایخ نعمانی، در خاتمه مستدرک(۵۶) از وی با عنوان «احمد بن محمد بن هوذه بن هراسه» یاد نموده که در آن «هراسه» به اشتباه، به جای ابی هراسه جای گرفته است. «محمد» نیز مصحف «احمد» بوده وافزوده شدن این نام، در سلسله نسب او، از باب جمع بین نسخه صحیح ونسخه مصحف می باشد؛ پس «بن محمد» در این عنوان زاید است.
در این جا متذکر می شویم که ما پیش تر حضور احمد بن هوذه را در بغداد، از روایت تلعکبری (شیخ محدثان بغدادی) از او استنباط کرده بودیم؛ ولی ترجمه وی در تاریخ بغداد – که مربوط به ساکنان بغداد یا کسانی است که به بغداد وارد شده اند – به ویژه با عنایت به عبارت ابوبکر دوری – که در بغداد بوده وناظر به ورود احمد بن نصر به این شهر است – دلیل روشن تری بر حضور او در بغداد است.
د) یکی از اساتید نعمانی، علی بن احمد بندنیجی است که هماره از عبیدالله بن موسی (علوی عباسی) روایت می کند.(۵۷)
پیش تر گفتیم که شاید وی، همان علی بن احمد بن نصر بندنیجی است که ابن غضائری، او را ساکن رمله (از بلاد فلسطین) می داند.(۵۸)
سندی در امالی طوسی، به نقل از ابوالمفضّل (محمد بن عبدالله شیبانی) آمده است که این احتمال را تقویت می کند: «حدّثنا علی بن احمد بن نصر البندنیجی بالرقه، قال: حدّثنا ابوتراب عبیدالله بن موسی الرویانی، (۵۹) قال: حدّثنا عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی، قال: حدّثنا ابوجعفر محمد بن علی عن ابیه عن جدّه عن جعفر بن محمد...».(۶۰)
ابوالمفضل شیبانی، محدث پرتلاش در برگرفتن حدیث از مشایخ، در سال های چندی از اساتید بسیار حدیث دریافت داشته است (۶۱) وتقریباً هم طبقه ابوعبدالله نعمانی می باشد.
به هر حال نام «الرقه» در این سند، با نام «الرمله» در رجال ابن غضائری در نگارش با یکدیگر شبیه بوده است. لذا این احتمال به ذهن می آید که یکی از این دو، تصحیف دیگری باشد. هر چند کاملاً محتمل است که کسی در یکی از این دو شهر، زندگی ودر شهر دیگر حدیث نقل کند.(۶۲)
سند دیگری شبیه این سند، در اقبال به نقل از همان ابوالمفضّل محمد بن عبدالله شیبانی، نقل شده است: «حدّثنی (حدّثنا خ.ل) علی بن نصر السبند ینحی، قال: حدّثنی عبدالله (عبیدالله خ. ل) بن موسی عن عبدالعظیم الحسنی عن ابی جعفر الثانی (ع) – فی حدیث – قال: من زار الحسین...».(۶۳)
علی بن نصر، ظاهراً همان علی بن احمد بن نصر است که نام پدر وی، افتاده یا در نسب او اختصار رخ داده است. به هر حال لقب وی، مصحّف «البندنیجی» است.
ه) از اساتید نعمانی – که در اسناد بسیاری از غیبت واقع است – علی بن حسین مسعودی است که بیشتر بدون لقب ودر چند جا با لقب مسعودی(۶۴) از وی روایت کرده است.
در فهرست استادان نعمانی در خاتمه مستدرک، پس از ذکر نام وی، می افزاید: «صاحب اثبات الوصیه ومروج الذهب، عن محمد بن یحیی العطّار بقم».(۶۵)
در مقدمه غیبت نعمانی در شمار اساتید وی آمده است: «۱. علی بن الحسین [المسعودی] حدّثه بقم ظاهراً».(۶۶)
در حاشیه استظهار شده که وی، علی بن بابویه قمی است. توضیح این امر در ادامه وبه طور روشن تر، در حاشیه سندی از غیبت آمده است. مصحّح در حاشیه سندی با این لفظ «اخبرنا علی بن الحسین قال حدّثنا محمد بن یحیی العطار بقم»، می نویسد: مراد از علی بن الحسین – به قرینه «بقم» – علی بن بابویه معروف است؛ لکن در جاهایی از کتاب پس از نام وی، «المسعودی» افزوده شده است. به گمان من این کلمه، از افزوده های ناسخان است که به گمان این که مراد از این نام هم اوست، افزوده شده است. علی بن حسین مسعودی، هیچ گاه به شهر قم وارد نشده وکسی چنین سخنی را نگفته است. علاوه بر این که محمد بن یحیی، از مشایخ علی بن بابویه بوده؛ نه از مشایخ مسعودی.(۶۷)
در این جا مطالبی چند یادکردنی است:
یکم: برخی از محققان عقیده دارند که دو نفر به نام علی بن حسین مسعودی در قرن چهارم می زیستند: یکی مورخ معروف مؤلف مروج الذهب والتنبیه والاشراف که بی تردید از عامه است (البته با گرایش های شیعی) ودیگری مؤلف اثبات الوصیه که امامی مذهب بوده، استاد نعمانی همین فرد است.
چنانچه این مبنا را بپذیریم، هیچ وجهی ندارد که وصف «مسعودی» را زاید بینگاریم. همچنین این سخن محدّث نوری ومقدمه کتاب غیبت – که علی بن حسین مسعودی را در اسناد غیبت، همان مؤلف مروج الذهب دانسته اند – صحیح نخواهد بود.
گفتنی است که بی تردید، مؤلف اثبات الوصیه، مسعودی مورخ معروف نیست؛ ولی احتمال دارد که اصلاً نام مؤلف این کتاب، علی بن حسین مسعودی نباشد. از سوی دیگر چندان ثابت نیست که استاد نعمانی، همان مؤلف اثبات الوصیه باشد. دراین باره در مقاله «اثبات الوصیه وصاحب مروج الذهب» بیشتر سخن خواهیم گفت.
دوم. ما چه مسعودی را متعدد بدانیم، یا واحد، آیا دلیلی در دست است که نعمانی، از علی بن حسین مسعودی مورخ روایت نمی کند؟
سه دلیل می توان در این زمینه ذکر کرد [ویا ذکر کرده اند]:
۱. کسی نگفته که مسعودی مورخ، به قم آمده؛ ولی استاد نعمانی از محمد بن یحیی عطار در قم حدیث برگرفته است. این دلیل ناتمام است؛ زیرا مسعودی در جایی از مروج الذهب تصریح می کند که به قم وارد شده است.(۶۸)
۲. استاد نعمانی، همواره از محمد بن یحیی عطّار روایت می کند؛ ولی روایت صاحب مروج الذهب از وی، در جایی دیده نشده است. این دلیل نیز نادرست است؛ چه این که ترجمه احوال مسعودی مورخ در کتاب های تراجم ورجال، بسیار کوتاه ونارسا است وبه هیچ وجه اساتید صاحب مروج الذهب روشن نیست. بنابراین شاید وی از محمد بن یحیی عطار روایت کرده باشد.
۳. استاد نعمانی، بی تردید امامی است وروایات وی، شیعی ناب می باشد؛ مثلاً او روایاتی را در وصف «حضور دوازده امام (ع) در ابتدای آفرینش در عرش پروردگار»(۶۹) ویا وصف «ائمه وشیعیان آن ها در عالم ذر» نقل کرده(۷۰) که نقل آن ها از سوی مسعودی مورخ، بعید است.
این دلیل – که قوی ترین دلیل می باشد – هرچند احتمال روایت نعمانی را از مسعودی مورخ مستبعد می سازد؛ ولی دلیل کافی بر نفی آن نیست؛ زیرا نقل یک روایت، دلیل بر اعتقاد به صحّت مضمون آن نیست. به ویژه مسعودی مؤلف مروج الذهب، روایاتی نقل کرده وکتاب هایی تألیف نموده که کاملاً با نقل روایات فوق سازگار است. در این باره در مقاله «اثبات الوصیه وصاحب مروج الذهب» بیشتر سخن گفته ایم.
از سوی دیگر، در فصل دوم این مقاله، خواهیم گفت که روایات علی بن حسین مسعودی، در غیبت نعمانی همگی به محمد بن علی کوفی می رسد وظاهراً همگی، برگرفته از کتاب وی می باشد وعلی بن حسین مسعودی، در طریق به کتاب محمد بن علی کوفی می باشد. در طرق به کتاب ها، چه بسا سلسله اسناد، تنها از طریق اجازه عامه، روایت را دریافت داشته اند. در نتیجه این امر دلیل بر آن نیست که علی بن حسین مسعودی (استاد نعمانی)، دقیقاً از محتوای روایاتی که اجازه آن ها را به نعمانی داده، آگاه باشد. لذا نمی توان از این راه، روایت نعمانی را از علی بن حسین مسعودی عامی صاحب مروج الذهب انکار کرد.
البته اشاره شد که احتمال تعدّد علی بن حسین مسعودی، کاملاً مطرح است ومظنون آن است که استاد نعمانی، غیر از صاحب مروج الذهب است.
سوم. گفتیم که مصحّح غیبت نعمانی، از عبارت «بقم» در هنگام روایت علی بن الحسین از محمد بن یحیی عطار، استنباط کرده که مراد از علی بن الحسین، علی بن بابویه معروف است.
محدث نوری، درست برعکس از همین عبارت نتیجه گرفته که مراد، ابن بابویه معروف نیست؛ زیرا صدور این عبارت از علی بن حسین بن بابویه، ساکن در قم مناسب نیست.
کلام مصحّح غیبت نعمانی، بسیار شگفت انگیز است! ما هیچ توضیحی در این زمینه نیافتیم که چگونه عبارت «بقم»، نشانگر آن است که مراد از علی بن الحسین، علی بن بابویه قمی معروف است. البته کلام محدث نوری (ره) قابل توجه است. در این جا نخست توضیحی درباره این کلام آورده، سپس آن را بررسی خواهیم کرد.
علی بن الحسین بن بابویه – به تعبیر نجاشی – شیخ قمیان وپیشوا، فقیه ومعتمد ایشان در عصر خود بود. دلیلی در دست نیست که وی، در غیرقم سکونت داشته باشد. البته او در اواخر عمر (در سال تناثر نجوم در سال ۳۲۳) به بغداد وارد شده که ظاهراً در مسیر سفر به حج بوده است.(۷۱) از کسی که خود اهل قم وساکن این شهر می باشد بعید می نماید که در هنگام روایت از محمد بن یحیی عطار – که او نیز از مشایخ قمیّان می باشد – به این نکته اشاره کند که روایت وی از محمد بن یحیی عطار، در قم بوده است؛ زیرا این گونه توضیحات، معمولاً در جایی افزوده می شود که مکان روایت، از ویژگی خاصی برخوردار باشد ودرجایی که استاد وشاگرد هر دو از اهل قم بوده(۷۲)، علی القاعده روایت در قم صورت گرفته ونیازی به چنین قیدی – که شبیه توضیح واضحات است – نیست.
در بررسی این کلام، عرض می کنیم که با این استدلال، نمی توان به گونه قاطع گفت: مراد از علی بن حسین، در اسناد غیبت نعمانی، علی بن حسین بن بابویه نیست؛ زیرا اگر علی بن حسین، در شهری غیر از قم (همچون بغداد) برای نعمانی حدیث کرده باشد؛ مقید ساختن مکان تحدیث محمد بن یحیی به شهر قم، رکاکت بسیار ندارد.
البته انصاف آن است که این دلیل، در تضعیف این احتمال که مراد از علی بن حسین، ابن بابویه است، مفید می باشد.
باری اگر ما با این دلیل، مراد بودن ابن بابویه را از اسناد فوق انکار نکنیم؛ لااقل می توان گفت که دلیلی نداریم که مراد از علی بن حسین در این اسناد، ابن بابویه است ومجرد روایت ابن بابویه از محمد بن یحیی عطار، در اثبات این امر کافی نیست؛ زیرا شاهدی در دست نیست که راوی از محمد بن یحیی – به نام علی بن الحسین –، تنها ابن بابویه است.
چهارم. مصحح غیبت نعمانی در مقدمه کتاب، سخنی آورده که از تمامی سخنان گذشته شگفت آورتر است. ایشان می گوید: «ظاهراً علی بن حسین، برای نعمانی در قم حدیث کرده است». در حالی که اسناد غیبت، دقیقاً بر خلاف این مطلب گواه است؛ چون اگر نعمانی در قم، از علی بن حسین حدیث شنیده باشد، دیگر معنا ندارد که علی بن حسین بگوید که در قم، از محمد بن یحیی عطار حدیث دریافت داشته است. از سوی دیگر ما هیچ دلیلی نیافتیم که حضور نعمانی را در قم نشان دهد.
نتیجه این بحث آن است که استاد نعمانی، علی بن حسین مسعودی (ونه علی بن بابویه) است که از محمد بن یحیی عطار در قم حدیث دریافت داشته است، محل روایت نعمانی از مسعودی معلوم نیست ومظنون آن است که این شخص، غیر از مسعودی، مؤلف مروج الذهب می باشد واحتمالاً وی مؤلف اثبات الوصیه است.
شاگردان نعمانی
۱. ابوالحسین(۷۳) محمد بن علی شجاعی کاتب راوی وناسخ غیبت نعمانی است که این کتاب را بر مصنف خوانده بود. لذا دیگران (۷۴) این کتاب را در نزد وی می خواندند ونجاشی شاهد این امر در مشهد عتیقه بوده است. این کتاب وسایر کتاب های وی، بنابر وصیت فرزند او، ابوعبدالله حسین بن محمد شجاعی، در اختیار نجاشی قرار گرفت. نسخه قرائت شده غیبت نعمانی، در نزد نجاشی بوده است.(۷۵)
از این عبارت، ارتباط ویژه نجاشی با فرزند این راوی استفاده می شود. به هر حال نجاشی، زاده ۳۷۲(۷۶) علی القاعده در سنین کودکی – در هنگامی که هنوز صلاحیت شرکت در مجلس درس حدیث را نداشته – محمد بن علی شجاعی را دیده است.(۷۷) بنابراین می توان وی را، لااقل زنده در حدود سال ۳۸۰ دانست. وفات وی نیز در همین حدود یا اندکی متأخرتر به نظر می آید.
باری در آغاز غیبت نعمانی، این کتاب به روایت ابوالحسین محمد بن علی بجلی کاتب نقل شده ودر ادامه آمده است: ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی در حلب، آن را برای وی حدیث کرده است.(۷۸)
به نظر می رسد این راوی، همان راوی مشهور نعمانی بوده وگویا «البجلی» در این جا مصحف «الشجاعی» است.
باری در مقدمه غیبت نعمانی آمده که به جز ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب، کسی را نیافتم که از نعمانی روایت کند؛(۷۹) ولی راقم سطور با جست وجوی گسترده در کتاب های رجال وحدیث، نام راویان دیگری از نعمانی را به دست آورده است.
۲. ابوغالب احمد بن محمد زراری
وی در رساله معروف خود، از اجزایی یاد می کند که با خط خود نگاشته و«دعای سرّ»(۸۰) در آن بوده است. ابوغالب می افزاید: «نعمانی آن را برای وی، از راویانی که در کتاب ذکر شده، حدیث کرد».(۸۱)
از این عبارت، چنین برداشت می شود که این اجزاء کتابی (ظاهراً در موضوع دعا)، تألیف نعمانی بوده است.
۳. علی بن محمد بن یوسف حرّانی
وی دعای «اعتقاد» را به نقل از نعمانی به اسناد خود از امام کاظم (ع)، روایت کرده است.(۸۲)
سید ابن طاووی در چند مورد، روایاتی از این راوی نقل کرده است (بدون قید حرّانی)(۸۳)، احتمالاً وی همان «ابن خالویه» می باشد که در رجال نجاشی، ترجمه شده است.(۸۴)
۴. علی بن حسن بن صالح بن وضّاح نعمانی
علامه مجلسی، از مجموع «دعوات» محمد بن هارون تلعکبری، نقل کرده که (ابوالفتح) غازی بن محمد طرائقی (ظاهراً در دمشق در آخر شعبان ۳۹۹)، از این راوی، از خط نعمانی، دعاهای روزهای هفته را روایت می کند.(۸۵)
شاید این راوی وراوی پیش، از کتاب دعای نعمانی – که ابوغالب زراری نسخه ای از آن را به خط خود نگاشته است – این روایات را نقل می کند.
۵. ابوالمرجا محمد بن علی بن طالب البلدی(۸۶)
کراجکی از وی در قاهره حدیث برگرفته است، واو از نعمانی با تعبیر «استاذی ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر النعمانی رحمه الله» یاد می کند.(۸۷)
۶. شریف ابوعبدالله محمد بن عبیدالله بن حسین بن طاهر بن یحیی حسینی
نام وی را در کتاب های انساب وتراجم نیافتیم؛ ولی با توجه به نام پدر وجدش در کتاب های انساب، نسب وی چنین است: «ابوعبدالله محمد بن ابی القاسم عبیدالله بن ابی عبدالله الحسین بن ابی الحسین طاهر بن یحیی نسّابه معروف به عبیدلی بن الحسن بن جعفر الحجه بن عبیدالله الاعرج بن الحسین الاصغر بن الامام زین العابدین».
در فخری، درباره پدرش ابوالقاسم عبیدالله می گوید: «وی در حجاز بوده واعقاب وی در مصر».(۸۸)
عالمان نسب شناس درباره جد وی ابوعبدالله حسین گفته اند: اعقاب وی در رمله ومصر می باشند.(۸۹) مصر به شام وحلب – که مسکن ابوعبدالله نعمانی در اواخر عمر ومحل وفات وی بوده – نزدیک بوده ورمله از شهرهای شام به شمار می آید.
لباب الانساب، وفات عموی پدر وی، عبید الله بن طاهر بن یحیی را، در سال ۳۲۹ ذکر کرده است.(۹۰) این کاملاً تناسب دارد که نوه برادر وی، محمد بن عبید الله بن حسین بن طاهر، راوی از ابوعبدالله نعمانی باشد.
روایت وی از نعمانی را در لا به لای جلدی از تاریخ دمشق ابن عساکر – که به ترجمه حضرت امیر (ع) اختصاص دارد – یافتیم.
پایان این قسمت از مقاله را با نقل این روایت شریف وترجمه آن زینت می بخشیم:
«أخبرنا أبوبکر محمد بن عبدالباقی، نا أبوإسحاق إبراهیم بن سعید الحبال، نا الشریف أبوعبدالله محمد بن عبیدالله بن الحسین بن طاهر بن یحیی الحسینی، نا ابوعبدالله الکاتب النعمانی، نا أحمد بن محمد بن سعید، نا علی بن الحسن التیمی، نا جعفر بن محمد بن حکیم، وجعفر بن أبی الصبّاح، قالا: نا إبراهیم بن عبدالحمید عن رقبه بن مصقله العبدی(۹۱) عن أبیه عن جدّه قال: أتی رجلان عمر بن الخطاب فی ولایته یسألانه عن طلاق الإمه فقام معتمداً بشیء بینهما حتی أتی حلقه فی المسجد، وفیها رجل أصلع، فوقف علیه، فقال: یا أصلع ما قولک فی طلاق الامه؟ فرفع رأسه الیه ثم أومأ إلیه بإصبعیه فقال عمر للرجلین: تطلیقتان، فقال أحدهما: سبحان الله، جئنا لنسألک وأنت أمیرالمؤمنین فمشیت معنا حتی وقفت علی هذا الرجل [فسألته] فرضیت منه بأن أومأ إلیک، فقال: أو تدریان من هذا؟ قالا: لا، قال: هذا علی بن أبی طالب أشهد علی رسول الله (ص) سمعته وهو یقول: «لو أنّ السماوات السبع وضعن فی کفه میزان، ووضع إیمان علی فی کفه میزان لرجح بها إیمان علی»؛(۹۲)
دو مرد در هنگام خلافت عمر بن خطاب، به نزد وی رفته، از [تعداد] طلاق کنیز [که پس از آن زن بر شوهرش حرام می گردد، تا محلّل در بین واقع شود] پرسیدند؛ عمر به چیزی تکیه کرده، برخاست ودر میان آن دو، به مسجد آمد وبه حلقه ای رسید. در آن حلقه مردی بود موی پیشانی رفته. بر بالای سر وی ایستاد وگفت: ای موی پیشانی رفته(۹۳)، نظر تو درباره طلاق کنیز چیست؟ مرد سرش را به سوی او بلند کرد؛ سپس با دو انگشت بدو اشاره نمود. عمر به آن دو مرد گفت: «دو بار طلاق». یکی از آن دو گفت: سبحان الله! ما برای پرسش به نزد تو – که پیشوای مؤمنانی – آمدیم؛ [اما] تو با ما حرکت کردی تا بر بالای سر این مرد ایستادی [واز وی سؤال کردی] وبه اشاره وی به تو، رضایت دادی؟!
عمرگفت: می دانید که این مرد کیست؟ گفتند: نه. عمر گفت: او علی بن ابی طالب است: [خدای را] شاهد می گیرم(۹۴) که از پیامبر خدا شنیدم که فرمود: اگر هفت آسمان را در یک کفه ترازو نهند وایمان علی را در کفه دیگر، ایمان علی سنگین تر خواهد بود».

* * *

ضمیمه: سال تناثر نجوم
در رجال نجاشی، وفات شیخ کلینی ونیز شیخ علی بن الحسین بن بابویه، به سال ۳۲۹ دانسته شده، این سال با نام سال «تناثر نجوم» معرفی شده است.(۹۵) برخی از بزرگان گمان کرده اند که این وصف، وصفی کنایی است که به جهت وفات بسیاری از بزرگان علما (همچون کلینی، ابن بابویه وعلی بن محمد سمری) در این سال، این نام بر آن نهاده شده است؛(۹۶) ولی این نام – چنانچه محقق تستری فرموده اند(۹۷) – اشاره به پدیده طبیعی است که در سال ۳۲۳، در شب یورش قرامطه بر حاجیان رخ داده است. در این شب، ستارگان با شدت بسیار در تمام شب فرو می ریختند،(۹۸) خارق العاده بودن این حادثه، تا بدان حد بوده که این سال، با این حادثه شناخته می شده است.
این حادثه در سال ۳۲۳ بوده ونه در سال ۳۲۹ چنانچه نجاشی ذکر کرده است.
علت اشتباه نجاشی در این جا چیست؟ در پاسخ به این سؤال، نیاز به توضیحی درباره سال ورود علی بن بابویه به بغداد است.
در رجال شیخ طوسی در ترجمه علی بن بابویه آمده است: «تلعکبری از وی روایت کرده، گوید: در سالی که ستارگان پیاپی فرو ریختند، از وی [حدیث] شنیدم، وی در این سال به بغداد درآمد»(۹۹)
در غیبت طوسی، از فرزند علی بن بابویه (ابوعبدالله حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه) نقل شده که می گوید: این ماجرا را، جماعتی از اهل شهر ما (قم) که در بغداد اقامت داشتند، برای من گزارش کردند. ایشان در سالی که قرامطه بر حاجیان تاختند – که سال فرو ریختن ستارگان بود – در بغداد بودند به گفته ایشان، پدرم به شیخ ابوالقاسم حسین بن روح (ره) نامه نگاشت واز وی برای رفتن به حج اجازه طلبید. جواب نامه چنین صادر شد که: در این سال [به آهنگ حج] بیرون نرو.... واگر گریزی از آن نباشد، در آخرین کاروان باش؛ از این رو، وی در آخرین کاروان بود. در نتیجه او خود به سلامت ماند؛ ولی کسانی که در دیگر کاروان ها بودند، کشته شدند.(۱۰۰)
این عبارات، به روشنی می رساند که از این «پدیده نجومی عجیب»، برای روشن ساختن سال وقوع حوادث بهره می جستند. بنابراین نمی توان گفت که این حادثه، در دو سال نزدیک به هم، یعنی سال های ۳۲۳ و۳۲۹ تکرار شده است. علاوه بر گفتار کتاب های تاریخی نزدیک به عصر این حادثه، نقل غیبت طوسی با توجه به وفات جناب حسین بن روح در سال ۳۲۶، شاهد دیگری است که فرو ریختن ستارگان، در سال ۳۲۹ رخ نداده است.
به نظر می رسد که در رجال نجاشی، بین تاریخ ورود علی بن بابویه به بغداد (۳۲۳) وتاریخ وفات او (۳۲۹) خلطی رخ نموده واین خلط به ترجمه کلینی نیز سرایت کرده است. البته ممکن است سبب این خلط، اشتباهی دیگر باشد که در جای دیگری از رجال نجاشی دیده می شود. پیش از نقل این عبارت، تذکر این مطلب مفید است که در تاریخ وفات علی بن بابویه، دو قول نقل شده است: یکی ۳۲۸ ودیگری ۳۲۹. ممکن است خلط این دو قول به هم، – به ضمیمه اشتباهی که در ادامه، توضیح داده می شود – سبب شده که سال «تناثر نجوم» سال ۳۲۹ دانسته شده است.
در رجال نجاشی (۲۶۲ / ۶۸۴) به نقل از «کلوذانی» آمده است: «اجازه روایتی از علی بن حسین بن بابویه را در هنگامی که در سال ۳۲۸ (ثمان وعشرین وثلاثمائه) به بغداد گام نهاد، دریافت داشتم».
شاید لحن عبارت، این معنا را برساند که ابن بابویه، تنها یک بار به بغداد آمده است. لذا در این عبارت، ظاهراً کلمه «ثلاث» به «ثمان» تصحیف شده است.
بنابراین سال «تناثر نجوم»، سال ۳۲۳ (ونه ۳۲۹) بوده وعلی بن بابویه در این سال (ونه در سال ۳۲۸) وارد بغداد شده است. شاید در زمان ورود وی به بغداد، هنوز نعمانی به این شهر نیامده بود ولذا از وی روایت نکرده است.
 

پى نوشت ها:

ــــــــــــــــــــــ

۱. قسمت نخست این مقال، به تعیین تاریخ تقریبی تألیف «غیبت نعمانی» انجامید، گفتیم که این کتاب در محدوده سال های ۳۳۶ – ۳۴۲ نگارش یافته است، قرینه روشن گر بهتری برای تعیین تاریخ تألیف کتاب وجود دارد که توضیح آن را به پس از معرفی بیش تر «غیبت نعمانی» وا می نهیم.
۲. خاتمه مستدرک، ج ۲۱ (= ج ۳ خاتمه): ص ۲۶۷ – ۲۷۰ [ونیز ۴۴۸ و۴۴۹] به نقل از ریاض العلماء. البته مؤلف خود در استادی برخی از این افراد (همچون تلعکبری) تأمل کرده است.
۳. غیبت نعمانی (مقدمه)، ص ۱۴ و۱۵.
۴. همان، ص ۱۵ / ۱۴.
۵. در سندی در غیبت طوسی، ص ۱۲۷ / ۹۰، لقب این راوی به گونه صحیح: الذهبی، به نقل از نعمانی آمده است. گفتنی است که جناب استاد علی اکبر مهدی پور، نسخه خود را از غیبت نعمانی با چند نسخه خطی مقابله کرده از جمله با نسخه ای از کتابخانه آستان قدس رضوی (به تاریخ ۵۷۷، شماره ۱۷۵۴) ونیز نسخه ای از کتابخانه آیت الله مرعشی که غالباً با نسخه نخست یکی است، ایشان از سر لطف نسخه خود را در اختیار راقم سطور قرار دادند. ما در این مقال از این دو نسخه با رمز: رضویه ومرعشیه یاد می کنیم. در این دو نسخه، در سند غیبت نعمانی، ص ۱۰۲ / ۳۱، لقب راوی به صورت الذهبی به درستی آمده است.
۶. خاتمه مستدرک، ج ۲۱، ص ۲۶۸، رقم ۹، «ط».
۷. غیبت نعمانی، ص ۵۴ / ۵ ونیز رقم ۷، ص ۱۱۵ / ۱۲، ص ۱۶۳ / ۴، ص ۱۹۹ / ۱۲،ص ۲۵۱ / ۷. که در این موارد بعد از احمد، بندنیجی وبعد از موسی، العلوی یا یکی از این دو افزوده شده است.
۸. خاتمه مستدرک، ج ۲۱، ص ۲۶۸، رقم ۱۲، «یب».
۹. غیبت نعمانی، ص ۶۸.
۱۰. کفایه الاثر، ص ۱۷۷، البته در نسخ خطی کفایه الاثر ونیز در نقل بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۴۵ / ۲۱۱ از این کتاب، این نام به صورت: محمد بن اسماعیل نحوی؛ آمده است، لذا احتمال نخست را ترجیح دادیم.
۱۱. خاتمه مستدرک، ج ۲۱، ص ۲۷۰، رقم ۱۷، «یز».
۱۲. همان، ج ۲۱، ص ۲۶۹، رقم ۱۶، «یو».
۱۳. افزوده از نسخه رضویه ومرعشیه؛ گویا محدث نوری هم از چنین نسخه ای، بهره جسته است.
۱۴. غیبت نعمانی، ص ۹۰ / ۲۱، ص ۹۱ / ۲۲.
۱۵. کامل الزیارات، ب ۹ / ۸.
۱۶. همان، ب ۷۲ / ۱۰.
۱۷. همان، ب ۹۵ / ۳ وبدون کنیه ابوعبدالله، در باب ۷۶ / ۵.
۱۸. خاتمه مستدرک، ج ۲۱، ص ۲۵۶.
۱۹. رجال نجاشی، ص ۱۴۶ / ۳۷۸.
۲۰. کامل الزیارات، ب ۷۶ / ۵ (حاشیه چاپ نشر صدوق، تحقیق بهراد جعفری، زیر نظر استاد غفاری) ونیز ب ۹۵ / ۳ ومقایسه کنید با حاشیه، ح ۸، از باب ۹.
۲۱. کامل الزیارات، ب ۸۱ / ۳، ونیز تهذیب، ج ۴، ص ۱۶۲ / ۴۵۶، ص ۱۶۳ / ۴۵۹ و۴۶۱؛ اختصاص، ص ۵۱ و۸۴؛ رجال نجاشی، ص ۹۸ / ۲۴۳؛ فلاح السائل، ص ۱۶۸ و۲۸۹ ونیز علل، ج ۲، ص ۵۲۲ / ۷. که ظاهراً علی بن الحسین در آن مصحف علی بن الحسن است.
۲۲. رجال شیخ طوسی، ص ۴۳۱ / ۶۱۸۲ = ۲۵.
۲۳. در یک مورد در نسب ابوعبدالله محمد، نام علی نیز قبل از یعقوب دیده می شود (کامل الزیارات، ب ۹ / ۸) که با توجه به انحصار آن به همین مورد نمی توان این نام را در سلسله نسب وی وارد ساخت.
۲۴. رجال نجاشی، ص ۹۵ / ۲۳۶؛ فهرست شیخ طوسی، ص ۷۰ / ۸۸؛ رجال شیخ طوسی، ص ۴۱۶ / ۶۰۱۷ = ۹۷.
۲۵. در رجال نجاشی، ص ۳۱۶ / ۸۶۸، احمد بن محمد بن عمار از پدر خود نوادر قاسم بن هشام لؤلؤی را روایت می کند که این طریق، شبیه طریق غیبت نعمانی، (ص ۹۰ / ۲۱) می باشد. لذا مصحّح چاپ نعمانی این دو نام را یکی دانسته است. طریق زیر در رجال نجاشی، ص ۳۵۷ / ۹۵۷ شبیه همین طریق است: «احمد بن محمد بن عمار قال حدّثنا ابی قال حدّثنا القاسم بن هشام اللؤلؤی وعلی بن الحسن بن فضّال». در سند غیبت نعمانی، ص ۹۱ / ۲۲، ظاهراً مراد از ابوعبدالله الحسین بن محمد، الحسین بن محمد بن الفرزدق المعروف بالقطعی است (ترجمه وی در رجال نجاشی، ص ۶۷ / ۱۶۰؛ رجال شیخ طوسی، ص ۴۲۲ / ۶۰۹۱ = ۲۶ دیده می شود). احمد بن محمد بن عمار هم در کمال الدین، ج ۱، ص ۳۷ از الحسن بن محمد القطعی روایت می کند که ظاهراً الحسن مصحف الحسین است. نیز ر. ک: عیون، ج ۱، ص ۹۷ / ۳ وبحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۲۵ / ۲۷.
۲۶. روایت ابی علی احمد بن محمد بن عمار کوفی از پدر خود از علی بن الحسن بن فضال در تهذیب، ج ۶، ص ۲۴ / ۵۲، ومانند آن در اقبال، ص ۴۶۸ دیده می شود، ونیز در قصص الانبیاء راوندی، ص ۸۰ / ۶۳ روایه احمد بن محمد بن عمار از پدر آمده است.
۲۷. خصائص الائمه، ص ۷۲.
۲۸. غیبت نعمانی، ص ۶۸.
۲۹. در استنصار، ص ۱۰ به نقل از نعمانی از این راوی (احمد) از کتاب سلیم بن قیس روایتی نقل می کند که در سند آن هارون بن محمد افتاده است. لذا استاد جدیدی برای نعمانی به دست نمی آید.
۳۰. ترجمه وی در تاریخ بغداد، ج ۸، ص ۱۴۶ با نام الحسین بن هارون بن محمد ابوعبدالله الضبی (۳۲۰ – ۳۹۸) آمده، سلسله نسبت وی تا ضبّه بن ادّ ذکر شده است. لذا در سند الیقین، ص ۱۶۸ (القاضی ابوعبدالله الحسین بن هارون بن محمد الصینی)، الصینی مصحف الضبیّ است.
۳۱. تاریخ بغداد، ج ۱۴، ص ۳۳.
۳۲. مجله انتظار، ش ۲، ص ۲۵۳ – ۲۵۵.
۳۳. غیبت نعمانی، ص ۱۰۸.
۳۴. تعبیر روایتی نعمانی: أقرأنی می باشد که به معنای قاری وخواننده گردانیدن می باشد، بنابراین عبدالحلیم بن الحسین السمری متنی را در اختیار نعمانی قرار داده ونعمانی با قرائت آن متن بر وی، آن را دریافت داشته است.
۳۵. این متن در بشارات عهدین، ص ۲۱۲ به نقل از سفر تکوین ۱۷: ۲۰ آمده است (مهدی پور).
۳۶. غیبت نعمانی، ص ۱۰۹. در برخی از این نام ها اختلافاتی در نسخ کتاب وجود دارد که از ذکر آن خودداری ورزیدیم.
۳۷. غیبت طوسی، ص ۲۵۷ / ۲۲۵، وبه نقل از آن در بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۵ / ۳، ونیز خرائج راوندی، ج ۱، ص ۴۶۶؛ صراطمستقیم، ج ۲، ص ۲۱۱ بدون اشاره به نام نعمانی.
۳۸. غیبت نعمانی، ص ۳۲۸، وبه نقل از آن در بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۲، در این کتاب نام راوی «ابی المرجی بن محمد بن المعمر الثعلبی درج شده است، نسخه رضویه ومرعشیه همانند متن چاپی است با افزودن «بن» قبل از الغمر.
۳۹. ر.ک: تاریخ بغداد، ج ۵، ص ۱۴؛ رجال نجاشی، ص ۹۴ / ۲۳۳؛ رجال طوسی، ص ۴۰۹ / ۵۹۴۹؛ فهرست طوسی، ص ۶۸ / ۸۶؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۱۵، ص ۳۴۵ – ۳۵۲؛ لسان المیزان، ج ۱، ص ۳۹۹ – ۴۰۲.
۴۰. برخی از بزرگان این نکته را به مصحح غیبت نعمانی یادآور شده اند. ایشان این نکته را در کتاب غیبت رعایت کرده، ولی در چاپ تهذیب که پس از غیبت از سوی مصحح، انتشار یافته این نکته ویرایشی از نظر دور مانده است. (ج ۱، ص ۱۶۸ / ۵۴، ص ۴۶۴ / ۱۶۴، ج ۲، ص ۲۱۹ / ۷۰، ج ۳، ص ۳۳ / ۳۲، ص ۱۹۵ / ۱۹، ج ۴، ص ۱۴۹ / ۳۹، ج ۵، ص ۸ / ۲۱).
۴۱. ر.ک: مصادر عامه، ترجمه ابن عقده، به ویژه تاریخ بغداد، ج ۵، ص ۱۴.
۴۲. غیبت نعمانی، ص ۱۰۲ – ۱۰۷.
۴۳. غیبت نعمانی، ص ۱۱۶ / ۱ ونیز ص ۱۲۶ / ۲۳.
۴۴. غیبت نعمانی، ص ۳۹، در برخی نسخ به جای النصّاب، الثقات آمده که مصحّف است؛ به ویژه اگر موالی را به معنای دوستداران بگیریم، یا به نسخه «رضویه» ونسخه «مرعشیه» توجه کنیم.
۴۵. «مولی» معانی مختلفی دارد، در کتاب های رجال واسانید حدیث، معمولاً به معنای آزاد شده به کار می رود. ذکر این وصف در کتاب های رجال، از آن رو است که آزاد شدن یک بنده، نوعی پیوند والحاق وی وفرزندانی را – که پس از آزادی زاده شده اند – به شخص آزاد کننده وقبیله وی، سبب می گردد. لذا کتاب های رجالی – که انساب راویان را ذکر می کنند – به ذکر این وصف توجه دارند. عبارت حدیثی «مولی القوم منهم – او من انفسهم -» به پیوند «ولا» اشاره دارد (مصادر حدیثی از جمله، غیبت نعمانی، ص ۲۳۵؛ غیبت طوسی، ص ۱۹۰؛ بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۰۳ و۲۰۴).
۴۶. در نسخه چاپی غیبت نعمانی، ص ۳۴ به جای بارزی که در نسخه رضویه ومرعشیه آمده، باوری ذکر شده است.
۴۷. غیبت نعمانی، ص ۲۰۹ / ۱۷ ونظیر آن در امالی طوسی، ص ۴۷۹ / ۱۰۴۸، ص ۴۸۱ / ۱۰۵۱، ص ۴۹۱ / ۱۰۸۵ (مجلس، ص ۱۷ / ۷ وص ۲۰ و۵۴).
۴۸. غیبت نعمانی؛ ص ۱۲۷ / ۱. آقای مهدی پور، در نسخه خود «بن نصر» را درون کروشه ([ ]) قرار داده اند که نمی دانم به اعتماد نسخه ای بوده یا تصحیح اجتهادی است؟
۴۹. غیبت نعمانی، (مقدمه)، ص ۱۴ / ۲.
۵۰. رجال شیخ طوسی، ص ۴۰۹ / ۵۹۵۰ = ۳۱.
۵۱. نظیر این عنوان با حذف «بن» در غیبت نعمانی، ص ۵۷ / ۱ دیده می شود.
۵۲. این احتمال، برپایه این نکته استوار است که «ابن ابی هراسه» را تابع احمد، ونه وصف هوذه بگیریم؛ همچون احمد بن محمد بن سعید ابن عقده که پیشتر یاد کردیم. نمونه دیگر این بحث، محمد بن علی ابن الحنفیه است که غالباً در «ابن» پیش از «الحنفیه»، الف را در هنگام نگارش حذف کرده اند؛ ولی با توجه به این که «الحنفیه» وصفی درباره مادر محمد – ونه نام پدر حضرت علی (ع) است – نگارش الف «ابن» لازم است. (ر.ک: کمال الدین، ج ۱، ص ۳۳ و۳۵ ومقایسه کنید با ص ۴۴).
گفتنی است که در تهذیب، ج ۹، ص ۲۴۱ / ۲۷، هم در چاپ نجف وهم در چاپ استاد غفاری، درنام محمد بن علی ابن الحنفیه، کلمه ابن الحنفیه در آغاز سطر قرار گرفته است. طبعاً طبق رسم نگارش کنونی، الف «ابن» خواه ناخواه نگاشته می گردد. در نتیجه فایده معنوی ذکر «الف» از دست رفته است. آیت الله والد – مدّ ظلّه – به همین جهت در تصحیح رجال نجاشی، بر خلاف رسم کنونی الف «ابن» را در اوائل سطور حذف کرده اند تا اگر در موردی الف «ابن» در اول سطر نگاشته شود، فایده معنوی داشته باشد.
۵۳. الاحمدی، مصحف الاحمری است، در تاریخ بغداد پس از این نام افزوده: شیخ من شیوخ الشیعه، مصحح کتاب این عبارت را مربوط به ابراهیم بن اسحاق دانسته، لذا آن را درون دو خط تیره گذشته، ولی ظاهراً این وصف مربوط به شخص ترجمه شده – یعنی احمد بن نصر – است.
۵۴. وی از مشایخ بغدادیان بوده وبه نوشته تاریخ بغداد، ج ۴، ص ۲۳۴ و۲۳۵ متولد به سال ۲۹۹ ومتوفی به سال ۳۷۹ است.
۵۵. تاریخ بغداد، ج ۵، ص ۱۸۳ / ۲۶۴۰.
۵۶. خاتمه مستدرک، ج ۲۱، ص ۲۶۸، رقم ۱۰، «ی».
۵۷. با قید علوی عباسی در غیبت نعمانی، ص ۵۲ / ۳، ص ۱۵۵ / ۱۵، ص ۱۷۶ / ۱۸، ص ۲۰۵ / ۸، ص ۲۸۴ / ۳ وبا قید عباسی در غیبت نعمانی، ص ۲۸۹ / ۳، درباره روایت وی پس از این بحث خواهیم کرد.
۵۸. این احتمال وجود دارد که وی، همان عبیدالله بن موسی علوی عباسی باشد که در اسناد غیبت نعمانی دیده می شود. هر چند با عنایت به یکی نبودن اساتید این دو ونیافتن دلیلی بر علوی بودن عبیدالله بن موسی رویانی، نمی توان به این امر حکم نمود.
۵۹. امالی طوسی، ص ۵۸۹ / ۱۲۲۲؛ مج ۲۵ / ۱۱ وبه نقل از آن در بحارالانوار، ج ۲، ص ۲۶۴ / ذیل ۱۳.
۶۰. به گزارش خطیب بغدادی در تاریخ بغداد (ج ۵: ص ۴۶۸) نخستین سماع صحیح حدیث ابوالمفضل شیبانی (۲۹۷ – ۳۸۷) در سال ۳۰۶ بوده است (ونیز ر.ک: امالی طوسی، ص ۵۱۰ / ۱۱۱۶ = مج ۱۸ / ۲۳، ص ۵۱۱ / ۱۱۱۷ = مج ۱۸ / ۲۳)، البته در امالی طوسی، ص ۶۰۹ / ۱۲۵۷ = مج ۲۸ / ۵ روایتی از ابی المفضل از برخی راویان درسال ۳۰۴ هم آمده است. به هر حال دریافت حدیث ابوالمفضل شیبانی در سال های ۳۰۷، ۳۰۸، ۳۱۰، ۳۱۴، ۳۱۶، ۳۱۸، ۳۲۱، ۳۲۴، ۳۲۸ (مورد اخیر محل تأمل است: امالی طوسی، ص ۶۴۱ / ۱۳۳۵ = مج ۳۲ / ۲۱، مقایسه کنید با ص ۵۷۷ / ۱۱۱۹۱ = مج ۲۳ / ۵، ص ۵۹۰ / ۱۲۲۵ = مج ۲۵ / ۱۴ که به جای ۳۲۸، ۳۱۸ ذکر شده است) در مجالس مختلف امالی شیخ (مجالس ص ۱۶ – ۱۹، ص ۲۲ – ۲۵، ص ۳۲) گزارش شده است. بنابراین وی تقریباً هم طبقه نعمانی است.
۶۱. به ویژه ر.ک: احتجاج، ج ۲، ص ۶۰۷ (حدّث الشیخ ابوعلی الحسن بن معمر – محمد خ. ل – الرقّی بالرمله...).
۶۲. اقبال، ص ۲۱۲ وبه نقل از آن در وسائل، ج ۱۴، ص ۴۷۴ / ۱۹۶۳۳ وبحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۱۰۱ / ۳۱ (هر دو با این لفظ: علی بن نصر عن عبیدالله بن موسی) ونیز بحارالانوار،ج ۹۸، ص ۱۶۶ (با این عبارت: علی بن نصر البرسجی قال حدّثنا عبیدالله بن موسی).
۶۳. غیبت نعمانی، ص ۱۸۸ / ۴۳، ص ۲۴۱ / ۳۸، ص ۳۱۲ / ۲، وصف مسعودی در نسخ خطی کتاب هم دیده می شود.
۶۴. خاتمه مستدرک، ج ۱۹، ص ۱۲۷.
۶۵. غیبت نعمانی (مقدمه)، ص ۱۴.
۶۶. غیبت نعمانی، ص ۲۸۵ / ۱.
۶۷. مروج الذهب، (چاپ شارل پلا) ج ۲، ص ۱۲۴، بند ۸۶۹. با استفاده از تذکّر استاد جلالی در مقدمه الامامه والتبصره من الحیره، ص ۵۲.
۶۸. در غیبت نعمانی، ص ۸۵ روایتی آمده که در آن اشاره شده که طینت وسرشت همه امامان یکی بوده ودر آغاز خلقت همگی در پیرامون عرش پروردگار یک وجود داشته اند ودر آخر آن آمده: اولنا محمد واوسطنا محمد وآخرنا محمد، نیز ر.ک: خاتمه مستدرک، ج ۱۹، ص ۱۲۵ و۱۲۶.
۶۹. غیبت نعمانی، ص ۹۰.
۷۰. به ضمیمه مقاله مراجعه شود.
۷۱. با توجه به این توضیح معلوم می گردد که نمی توان در پاسخ استدلال محدث نوری به این عبارت شیخ صدوق قمی تمسک جست که: حمزه بن محمد علوی در قم به من حدیث کرد (معانی الاخبار، ص ۳۰۱ / ۱؛ عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص ۲۲۷ / ۵، ص ۲۹۲ / ۴۳، ج ۲، ص ۶ / ۱۳، ص ۱۵۹ / ۲۴، ص ۲۰۹ / ۱۳، زیرا صدوق «نزیل ری» ونیز «شیخ الطائفه در خراسان» بوده (رجال نجاشی، ص ۳۸۹ / ۱۰۴۹) ودر شهرهای مختلف سفر کرده وساکن قم نبوده است. از سوی دیگر استاد وی نیز روشن نیست که ساکن قم بوده است، پس مقایسه روایت صدوق از حمزه بن محمد با روایت علی بن حسین از محمد بن یحیی عطار بی جاست.
۷۲. در غیبت نعمانی، ص ۹۷ از راوی وناسخ کتاب با نام ابوالحسن شجاعی یاد شده که ظاهراً ابوالحسن در آن مصحف ابوالحسین می باشد ر.ک: غیبت نعمانی، ص ۱۸، متن وحاشیه ۲؛ غیبت طوسی، ص ۱۲۷ / ۹۰، ص ۲۵۷ / ۲۲۵؛ رجال نجاشی، ص ۳۸۳ / ۱۰۴۳.
۷۳. همچون احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (غیبت طوسی، همانجاها)، ابوالفرج محمد بن علی قنائی (غیبت نعمانی، ص ۱۸).
۷۴. رجال نجاشی، ص ۳۸۳ / ۱۰۴۳.
۷۵. ر.ک: مجله نور علم، سال اول، شماره ۱۱ و۱۲، مقاله ابوالعباس نجاشی وعصر وی.
۷۶. شبیه این امر، در ترجمه هارون بن موسی تلعکبری (م ۳۸۵) در رجال نجاشی، ص ۴۳۹ / ۱۱۸۴ آمده است. نیز ر.ک: ص ۳۷۷ / ۱۰۲۸.
۷۷. غیبت نعمانی، ص ۱۸، گفتنی است که این متن در نسخه رضویه نیامده است.
۷۸. غیبت نعمانی (مقدمه)، ص ۱۵.
۷۹. درباره دعای سرّ، ر.ک: مصباح المتهجد، ص ۹۵، ۲۳۵، ۲۴۴ ونیز بلد امین، ص ۲۸، ۶۴.
۸۰. رساله ابوغالب زراری، ص ۱۷۹ / ۹۶ وطبقات اعلام الشیعه، قرن پنجم = نابس، ص ۲۳۰.
۸۱. مجمع الدعوات، ص ۲۳۳ وبه نقل از آن در بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۱۸۲ / ۱۱، به همراه نقل از کتاب عتیق غروی (= مجموع دعوات ابوالحسین محمد بن هارون تلعکبری، ر.ک: ذریعه، ج ۲۰، ص ۵۴). در نقل بحارالانوار، نام نعمانی به صورت محمد بن عبدالله بن ابراهیم نعمانی ودر مطبوعه مجمع الدعوات با افزودن ابوعبدالله در آغاز آن آمده است. چنین می نماید که کلمه «بن عبدالله» مصحف ابوعبدالله بوده است وجمع بین این دو، از موارد جمع بین نسخه صحیح ونسخه محرف بوده که در نسخ خطی بسیار رخ داده است. به هر حال «بن عبدالله» در این نام زاید است.
۸۲. فلاح السائل، ص ۴۹، ۲۴۵، ۲۸۸.
۸۳. رجال نجاشی، ص ۲۶۸ / ۶۶۹ ونیز، ص ۳۵۵ / ۹۵۱.
۸۴. بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۱۴۳، ونیز در ج ۸۶، ص ۲۰۲، ج ۹۴، ص ۱۹۰ به نقل از کتاب عتیق غروی، روایاتی از نعمانی ذکر شده است.
۸۵. روایت وی از نعمانی در کنز الفوائد، ج ۱، ص ۳۵۲ وبه نقل از آن در مستدرک، ج ۱۲، ص ۲۱۷ / ۱۳۹۲۴ آمده. در این دو کتاب طالب به ابی طالب تبدیل شده است که اشتباه می باشد ر.ک: کنز الفوائد،ج ۱، ص ۸۷، ۳۲۸، ج ۲، ص ۶۷؛ بحار الانوار، ج ۲، ص ۲۶۰ / ۱۷، ج ۷۴، ص ۲۸۰ / ۷؛ نابس، ص ۲۳۰؛ در وسائل ج ۲۷، ص ۱۶۹ / ۳۳۵۱۵ نام راوی مورد بحث در این روایت به درستی نقل شده است. ظاهراً اشتهار نام شریف حضرت امیر(ع) – علی بن ابی طالب – اشتباه فوق را به دنبال داشته است.
۸۶. کنز الفوائد،ج ۱، ص ۳۵۲.
۸۷. فخری، ص ۶۱؛ در شجره مبارکه، ص ۱۵۱ نیز نام وی آمده است.
۸۸. تهذیب الانساب، ص ۲۳۳؛ شجره مبارکه، ص ۱۴۹، منتقله الطالبیه، ص ۱۴۶ و۳۰۰؛ نام وی در فخری، ص ۵۸ و۶۱؛ اصیلی، ص ۳۰۹؛ عمده الطالب، ص ۳۲۷؛ تحفه الازهار، ص ۱۹۸؛ لباب الانساب، ص ۶۱۶؛ انساب شریف ابی الحسن فتونی، (ص ۱۴۵ نسخه خطی به خط وتنظیم مرحوم آیت الله زنجانی – جدّ نگارنده -) نیز آمده است.
۸۹. لباب الانساب، ص ۶۱۶.
۹۰. ابن عساکر پس از ذکر حدیث، توضیح می دهد که نام عبدالله بن الحویعه بن صبره العبدری (که در برخی اسناد به صورت محرف عبدالله بن ضبیعه العبدی آمده)، از این قسمت سلسله اسناد افتاده است.
۹۱. تاریخ مدینه دمشق، ج ۴۲، ص ۳۴۰ و۳۴۱.
۹۲. این عبارت ترجمه «اصلع» می باشد. شاید کاربرد این تعبیر (به جای مثلاً: یا اباالحسن) در بی اعتنایی امام(ع) در پاسخ به وی مؤثر بوده است.
۹۳. یا شهادت می دهم (با توجه به قرائت اشهد، از باب افعال یا به صیغه ثلاثی مجرد).
۹۴. رجال نجاشی، ص ۲۶۱ / ۶۸۴، ص ۳۷۷ / ۱۰۲۶.
۹۵. بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۲۳۳.
۹۶. قاموس الرجال، ج ۷، ص ۴۳۷.
۹۷. کامل ابن اثیر، ج ۸، ص ۳۱۱؛ التنبیه والاشراف، ص ۳۳۸ [تألیف در سال ۳۴۵]؛ مروج الذهب، ج ۵، ص ۲۱، ۲۹۱۵ در ضمن تاریخ خلافت متوکل – به تناسب – [آغاز تألیف در ۳۳۲ وپایان تألیف در ۳۳۶].
۹۸. رجال شیخ طوسی، ص ۴۳۲ / ۶۱۹۱ = ۳۴.
۹۹. غیبت طوسی، ص ۳۲۲ / ۲۷۰.