در این نوشتار، با توجه به آموزه های مهدوی به یکی از دغدغه های انسان معاصر که حفظ وحراست از محیط زیست است پرداخته شده است؛ زیرا معتقدیم بر اساس آموزه های دینی در عصر ظهور، طبیعت ومحیط زیست در شرایط مطلوبی قرار دارد؛ به طوری که به اوج شکوفایی وبهره وری وکمال مادی ومعنوی خود می رسد. در آن عصر به سبب برکت وجود حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) طبیعت، همة استعداد خود را بر جهانیان عرضه می کند. آن حضرت با برپایی عدل وقسط در جهان وایجاد مودت ودوستی در گسترة انسانی وگیاهی وجانوری، باعث از بین رفتن صفات بد اخلاقی در میان جهانیان می شود وسبب تطهیر ونورانیت زمین وجهان می گردد؛ آن چنان که بر اثر گسترش علم واحیای عدل در آن عصر، حتی در جنگ حضرت با کفار از طرف یارانش، هیچ صدمه ای به محیط زیست نمی رسد.
در این راستا طبیعت وجهان، احیا وآباد می شود وزمین نیز تمام برکات وثروت ها وگنج های پنهان خود را بیرون می ریزد. به دلیل آنکه مردم هم از جهت معنوی رشد می کنند وگرد معصیت خدا نمی گردند، محیط زیست را امانت الهی در دست بشر می دانند ودر استفاده از منابع، زیاده روی نخواهند کرد؛ در نتیجه از محیط زیست به بهترین شیوة ممکن استفاده خواهد شد. حال چگونه است که برخی دانشمندان غربی که راه افراط وتفریط را پیموده اند، دین را عامل تخریب محیط زیست معرفی می کنند وبرخی دیگر، ارزش واعتباری برای طبیعت قائل نیستند؟ آنچه در این مقاله می آید، تلاشی است که ضمن نقد این دیدگاه ها، به کمک روایات، توصیفی از جامعة آرمانی مهدوی ارائه می دهد.
طرح مسأله
امروزه انسان ها با انجام کارهای اشتباه، باعث ویرانی وآلودگی محیط زیست وطبیعت خود شده اند. تا کنون هیچ موجودی مانند انسان نتوانسته است این چنین با سرعت، خانة خود را آلوده کند. استفاده از سوخت های فسیلی، تخریب جنگل ها ومراتع ورشد فزایندة شهرنشینی، ته نشست فاضلاب ها وزباله ها باعث آلوده کردن وتخریب محیط زیست شده است. استفاده از بمب های اتمی وشیمیایی - که در جنگ جهانی باعث از بین بردن گونه های جانوری وگیاهی در هیروشیما وناکازاکی شده است - تولید زباله های اتمی وزباله هایی که در دریا ریخته می شود وباعث از بین رفتن موجودات آبزی ودریایی می شود، حتی شکار بی رویه پرندگان وجانوران وحشی برای تغذیه واستفاده از پوست آن ها - که باعث از بین رفتن گونه های جانوری وحتی در نوعی از جانوران باعث انقراض کامل بسیاری از آن ها شده است - تخریب جنگل ها توسط انسان وآتش سوزی آن ها در فصل های خشک و... باعث تخریب محیط زیست وطبیعت شده است.
امروزه در اثر پیشرفت صنعت وفناوری وساخت انواع کارخانه ها وماشین های صنعتی، انسان با ایجاد دود وسر وصدا باعث آلودگی هوا وآلودگی صوتی بر روی زمین شده است که این هم گرم تر شدن کره زمین وآب شدن بسیاری از یخچال های طبیعی ویخ های قطبی واز بین رفتن محیط زیست وطبیعت را در پی داشته است.
از طرفی با افزایش جمعیت، افزایش تولید وافزایش متوسط درآمدهای مردم در مدتی بیش از صد سال، جای تعجب نیست که محیط زیست ما در مستحیل ساختن آشغال ها وفضولات ما شکست فاحشی متحمل شده است. این هم به نوعی با انقلاب صنعتی در ارتباط است که باعث تولید زباله های زیاد وخطرناک شده است که طبیعت ما توانایی دفع آن را ندارد. انسان پست مدرن هم با این همه افزایش علم خود، توانایی کامل وسالم دفع کردن آن را ندارد.
با توجه به این همه مشکلات، ما انسان ها باید مراقب نوع رفتار خویش با محیط زیست خود ودیگر موجودات باشیم. مسائلی که گفته شد، باعث شده است که امروزه به اخلاق زیست محیطی اهمیت بدهیم وبه فکر چاره ای برای حل این بحران ومشکلات باشیم.
حال ما می خواهیم بدانیم که وضعیت محیط زیست در عصر ظهور منجی موعود، چگونه خواهد بود؟ آیا مشکلاتی که در عصر ما وجود دارد، در زمان ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) هم وجود خواهد داشت؟ آیا دیدگاه های افراطی نظیر لین وایت وکانت با توجه به ارزش واعتبار اخلاق زیست محیطی وبا روایات مهدوی در این زمینه، در تعارض نیستند؟
پیش از ورود به بحث، باید گفت: اخلاق یا فلسفة اخلاق به کوشش منظم برای فهم مفاهیم اخلاقی وتوجیه اصول ونظریه های اخلاق، اطلاق می شود. اخلاق است که مفاهیمی چون «درست»، «نادرست»، «جایز»، «بایست»، «خیر» و«شر» را در زمینه های اخلاقی تحلیل می کند. اخلاق می کوشد تا اصول رفتاری درستی را که راهنمای کنش افراد وگروه ها را فراهم می کنند، تثبیت کند. اخلاق است که بررسی می کند کدام ارزش ها وفضیلت ها هم ارز زندگی یا جامعة ارزش مندند. اخلاق، استدلال ها را در نظریه های اخلاقی می سازد وآن ها را به دقت وارسی می کند ومی کوشد تا اصول معتبر ورابطة میان این اصول را کشف کند (پویمان، 1382: ج1، ص26).
احساس می شود تبیین صحیحی از اخلاق زیست محیطی صورت نگرفته است؛ لذا شاهد بیان برخی دیدگاه های افراطی یا تفریطی در این زمینه هستیم؛ بدین سبب تلاش شد ابتدا با بیان دیدگاه ها ونقد اجمالی آن ها سپس به واسطه روایات مهدوی به تفصیل به جایگاه طبیعت در عصر ظهور وارد شویم.
برخی از دانشوران غرب در این زمینه اظهار نظر کرده اند وما در این جا به بیان نظرات دو تن از آنان یعنی ایمانوئل کانت ولین وایت می پردازیم:
یک. لین وایت ومحیط زیست
لین وایت (1907-1987) معتقد است که ریشه های بحران بوم شناختی ما در این فکرت یهودی-مسیحی ماست که بشر باید بر طبیعت حکومت کند وطبیعت را بیگانه وصرفاً منبعی تلقی کرده ایم که باید از آن بهره کشی نمود. لین وایت قائل به ارزش ذاتی محیط زیست است. او عقیده مند است که ما باید به خاطر خود محیط زیست، برای آن ارزش قائل شویم. طبیعت به ما نیاز ندارد وما به طبیعت نیاز داریم؛ زیرا طبیعت بدون وجود ما هم خواهد بود.
لین وایت درسال 1967م مقاله ای نوشت ودر آن، مدعی شد که بحران زیست محیطی کنونی ما در اصل، معلول «نخوت مسیحیت متعارف نسبت به طبیعت» است. به اعتقاد او نخوت، در نگرش انسان مدارانه وتحکم آمیزی ریشه دارد که سابقه اش به سِفر تکوین باز می گردد؛ مخصوصاً به آیة 28، از باب اول آن:
وخدا ایشان [آدم وحوا] را برکت دارد وبدیشان گفت: «بارور شوید وتکثیر شوید، زمین را پر سازید وبر آن تسلط یابید. بر ماهیان دریا، پرندگان آسمان وهمة جانورانی که بر روی زمین زندگی می کنند، سروری [حکومت] کنید».
به نظر وایت، دین مسیحیت یکی از انسان مدارترین دین هاست که انسان را محور قرار داده است تا بتواند بر طبیعت مسلط شود.
به گفتة وایت در جهان نگری مسیحی:
آدمی تا حد زیادی در تعالی ای که خدا نسبت به طبیعت دارد، شریک وسهیم است (پویمان، 1382: ج1، ص80).
ومسیحت با از میان برداشتن جاندارانگاری ادیان غیر ابراهیمی [یعنی اعتقاد به اینکه در اشیای طبیعی روح است]، این امکان را فراهم آورد که با روحیه ای که به احساسات اشیای طبیعی بی اعتناست، از طبیعت بهره کشی کنم (همو، ص81).
این طرز تلقی باعث شده که در زمین، ویرانی به بار آوریم ومحیط زیست خود را تخریب کنیم. پس ما نیز تا زمانی که این اصل موضوع مسیحیت را که طبیعت، هیچ فلسفة وجودی ای جز خدمت به انسان ندارد، طرد نکنیم، کما فی السابق با بحران بوم شناختی رو به روییم (همو، ص89).
نقد
از آنجا که طبیعت ودنیای خاکی، زادگاه ومحل نشو ونمای انسان است، همواره مورد احترام ادیان قرارگرفته واحترام به آن به انسان، سفارش شده است.
اولاً. در فصلی از کتاب مقدس از تسبیح وعبادت آسمان ها، آب، آتش، تگرگ، برف، مه، بادتند وجمیع لجّه ها یادکرده است (سفر مزامیر، باب 104، ش 3-25). در ادیان عبری نیز براهمیت مظاهر طبیعی - به ویژه آب - تاکید شده است. از جمله در سفر آفرینش تورات آمده است:
در ابتدا خدا آسمان ها وزمین را آفرید. زمین، تهی وبایر بود وتاریکی بر روی لجّه وروح خدا سطح آب ها را فرا گرفت... . خدا گفت: فلکی باشد در میان آب ها وآب ها را از آب ها جدا کند. خدا فلک را ساخت وآب های زیر فلک را از آب های بالای فلک جدا کرد وچنین شد (کتاب مقدس، سفر پیدایش، باب 10، ش1).
ثانیاً. با بررسی دقیق، مشاهده می کنیم که منابعی غنی از دیدگاه های مثبت دربارة محیط زیست در الهیات مقدس ودر مسیح شناسی مبتنی بر تجسّد مسیح، وجود دارد. سنّت عهد عتیق، حاوی تعهداتی است که در برابر همه موجودات، وجود دارد؛ مثلاً تجسّد مسیح بر این فرضیه متکی است که از آنجا که خداوند در شخص مسیح، متجسّد شد، کل نظام هستی را می توان مقدس شمرد. الهیات مسیحی تأکید می کند که باید به کمک اخلاق ناظر به عدالتِ زیست محیطی به تلاش همگانی در راه بازسازی محیط زیست اقدام کنیم.
ثالثاً. خدای سبحان، نظام کیهانی وزمین ومحیط زیست را آفرید وآن ها را در اختیار انسان نهاد، تا او را بر اساس دستورهای خود بیازماید وببیند که وی پس از مطالعه وشناخت لازم، چگونه از این امانت های الهی در مسیر طاعت خالق بهره می گیرد وبا مزایا ونعمت های زیست محیطی پروردگار، چگونه رفتار می کند. در آموزه های دینی، توجه ویژه ای به محیط زیست شده وبرای کسانی که در احیا ونگهداری آن می کوشند، پاداش مادی ومعنوی فراوانی ذکر شده است؛ برای نمونه، رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می فرماید:
هر کس درختی بکارد، خدا به اندازه محصول آن برایش پاداش می نویسد (پاینده، 1379: ص535).
در مقابل اگر از طبیعت وامکانات مادی به گونه ای مناسب وشایسته، بهره گیری نشود، آثار زیان بار وجبران ناپذیری در پی دارد. سلامت محیط زیست پیوندی تنگاتنگ با حیات جامعه دارد. همان گونه که دربارة بدن، بهداشت وپیش گیری، بر درمان ومعالجه، مقدم است، تأمین فضای سالم ومحیط زیست مناسب نیز بر جبران خسارت های ناشی از تخریب محیط زیست مقدم است که وظیفة همگان را برای حفظ محیط زیست ایجاب می کند. سالم نگه داشتن محیط زیست، یعنی رعایت حق زمین، هوا، آب، خاک، دریا، صحرا، کوه ودشت، گیاهان، حیوانات وسایر موجودات وعرصه های زیست محیطی که با حیات فرد وجامعه پیوند دارند. در آموزه های دینی، هم از آلوده کردن محیط زیست نهی شده وهم به پاکسازی آن، ترغیب وامر شده است.
دو. کانت ومحیط زیست
ایمانوئل کانت (1804-1724) فیلسوفی انسان گرا است. طبق دیدگاه انسان گرایانه، این انسان است که حق وحقوقی دارد ودر استفاده از محیط زیست باید مصالح او مورد توجه قرار گیرد. بر طبق نظر او تنها امری که واجد ارزش ذاتی است، اراده خیر است که فقط در انسان وجود دارد وطبیعت وحیوانات، چون هیچ اراده ای ندارند، نمی توانند اراده نیک وخیر داشته باشند واز این رو هیچ ارزش ذاتی ای را واجد نیستند.
کانت معتقد است که حیوانات، هیچ گونه حقی ندارند؛ زیرا حقوق وتکالیف، معیت دارند وتکالیف نیز مستلزم پاسخ گویی ووظیفه است. در واقع تکلیف، پدیده ای اخلاقی است وبه معنای محدودیت اراده بر پایه دستور قانون است واز آنجا که حیوانات عقل ندارند، نمی توانند از قانون ومقتضیات آن آگاه باشند. با توجه به اینکه حیوانات تکلیف پذیر نیستند، برای حق داشتن نیز قابلیت ندارند؛ زیرا معقول نیست مدعی شویم که موجودی دارای حق است؛ اما تکلیفی ندارد. پیش فرض حق داشتن، عقلانیت است ودرحقیقت حق، قدرتی اخلاقی است برای انجام کاری، مالک شدن چیزی ومطالبه امری از دیگری.
در واقع حیوان، شیء است واز اموال انسان به شمار می آید. کسی که به حیوانی آسیب می رساند یا آن را می کشد، هیچ حقی از حیوان را نقض نکرده است؛ بلکه اگر این حیوان از آن شخص باشد، حق مالکیت آن شخص تضییع شده است. حتی اگر ما هم تکالیفی در برابر طبیعت وحیوانات واشیای بی جان داشته باشیم، هدف این تکالیف هم به طور غیر مستقیم انسانیت است. روحیة ویران گری انسان در برابر اشیایی که می توانند مورد استفاده واقع شوند، خلاف اخلاق است. کسی که به حیوانات ستم گری کند در رفتار با انسان ها نیز خشن خواهد بود. قلب انسان ها را می توان از روی رفتارشان در برابر حیوانات قضاوت کرد. هیچ کس نباید زیبایی طبیعت را ویران کند؛ زیرا اگر خود او نتواند از پدیده های طبیعی استفاده کند، دیگران می توانند از آن ها استفاده کنند. گرچه حفظ اشیا برای خود اشیا نیست، بلکه به لحاظ انسان هایی است که از آن ها استفاده می کنند، پس تمام تکالیف ما در برابر موجودات وطبیعت، به طور غیر مستقیم، ناشی از تکالیفی است که ما در برابر انسان های دیگر داریم.
نقد
1. تلازم حق وتکلیف، سخنی درست است؛ اما مقتضی آن نیست که حق وتکلیف در یک موجود جمع شوند؛ یعنی می توان فرض کرد اگر موجودی دارای حق است، موجودی دیگر ونه همان موجود، مکلف باشد؛ از این رو می توان برای حیوانات وطبیعت، حقوقی را در نظر گرفت که مکلّفان در برابر این حقوق، انسان ها باشند، نه آن حیوان ونه حیوانات دیگر یا موجودات طبیعت.
2. فرض حقوق، مانند حق زندگی برای حیوانات، مستلزم آن نیست که چنین حقوقی مطلق باشند ودر هیچ حالتی، از آن ها قابل سلب نباشند؛ از این رو جواز ذبح حیوانات وبهره برداری از آن ها موجب آن نیست که معتقد شویم حیوانات، دارای حقوق نیستند؛ چنان که فرض حق زندگی برای انسان، مستلزم آن نیست که این حقوق در هیچ صورتی - حتی اگر انسانی هزاران انسان بی گناه دیگر را کشته باشد - قابل سلب از او نباشد.
3. حیوانات در زندگی انسان، آثار بی شمار وفایده های گوناگون دارند. خدای سبحان با آفرینش حیوانات وتسخیر آن ها به دست انسان ها، نعمت های فراوانی را بهرة آنان کرده است. قرن هاست که بشر در حمل ونقل بار ومسافر ونیز در کشاورزی وآب رسانی، از حیوانات اهلی بهره می برد. انتفاع از گوشت، پوست، پشم، کرک، مو، شیر وفرآورده های لبنی واجزای بدن حیوانات از سرمایه های بزرگ جوامع سنتی وصنعتی بوده وهست.
در قرآن کریم، سوره هایی به نام برخی حیوانات - مانند بقره، انعام، فیل، نحل وعنکبوت وجود دارد که پیوند نزدیک زندگی انسان با حیوانات را نشان می دهد. در فقه اسلامی نیز حقوق ووظایفی برای انسان در تعامل با عموم جانوران اهلی وغیراهلی وجود دارد که حد ومرز رفتارهای مشروع ونامشروع را مشخص می کند وبهره گیری های حلال وحرام از آن ها را نشان می دهد. احکام رسیدگی به آب وغذا ودارو ودرمان ونیازهای حیاتی آن ها وستم نکردن به حیوانات در بخش های مختلف فقه اسلامی بیان شده اند.
سه. وضعیت طبیعت ومحیط زیست پیش از ظهور
در عصر پیش از ظهور، ویران گری وتخریب، بر عمران وآبادی پیشی می گیرد وهر سال، فساد وبدعتی نو آشکار می شود. در این دوران، طبیعت ومحیط زیست، ویران وآلوده می شود. در برخی روایات آمده است که در دوران قبل از ظهور موعود چنین می شود:
زشت کاری ظهور می کند، زلزله می آید وچون حاکمان ظلم کنند، باران کم آید... مردم، دین خود را به متاع اندک می فروشند (احسان بخش، 1376: ج29، ص486).
ابو بصیر از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت فرمودند:
در پیش از ظهور قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) آن چنان قحطی به وجود می آید که خرمای نرسیده بالای درخت، خورده می شود؛ پس از آن زمان، شکایت نکنید (شیخ طوسی، 1387: ص762).
در این زمان، اسراف در نعمت ها وگناهان زیاد می شود. در عصر پیش از ظهور، مؤمنان به امور گوناگونی آزمایش می شوند وکارهایی در آن عصر مانند گرانی، فاسد شدن تجارت، دزدی زیاد می گردد. درآن زمان، فساد وناامنی در بین مردم زیاد می شود، طبیعت ومحیط زیست انسان فاسد ونابود می گردد ودر آن، برکت از بین می رود.
محیط زیست انسان هم در اثر ظلم وفساد مردم، ویران می شود ورابطه انسان با طبیعت، با سایر انسان ها ونیز با خدا بد می شود. افراد وفادار وامانتدار در آن دوران، کم می شوند ومحیط زیست نیز بر اثر فساد رابطه انسان ها با یک دیگر، ویران وآلوده می شود؛ زیرا در اثر برخورد انسان ها با یک دیگر، طبیعت هم در آتش جنگ مردم می سوزد؛ چرا که در آن دوران، جنگ وخونریزی هم زیاد می شود.
در اثر از بین رفتن امر به معروف ونهی از منکر، طبیعت هم نابود می شود. در این بین، برکت از محصولات کشاورزی می رود وخداوند منان هم باران را در اقیانوس ها وزمین بایر می ریزد؛ در نتیجه نعمت کم می شود؛ چرا که مردم به جای تقوا وپرهیز کاری، اهل طغیان شده اند ورهبری ابرها - مانند دیگر موجودات جهان - با خدای سبحان است.
حقوق زیست محیطی در عصر ظهور موعود
با توجه وتأمل در روایات رسیده از معصومان (علیهم السلام) فهمیده می شود که فضای زیستی وموجودات ساکن این قلمرو، از نهایت مواهب حکومت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) برخوردار شده، طعم آسایش، آرامش وحیات طیبه مبتنی بر عدالت را خواهند چشید.
از آنجا که وجود امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) لطف خدا برای بندگان است، آن حضرت منبع علم، حکمت وبرکت برای جهان می شود. آن بزرگوار علم وعقول مردم را به کمال می رساند وسعادت وکمال را برای جهان به ارمغان می آورد. محیط زیست نیز در این راستا به اوج کمال وفعلیت خود می رسد. در این بین نیز زمین وطبیعت، همة قابلیت های خود را به فعلیت می رسانند وجهان پر از عدل وداد خواهد شد وطبیعت ومحیط زیست نیز به وسیله انسان ها ودیگر موجودات، حفظ خواهند گشت. هیچ گونه تخریب وویرانی ای در محیط زیست رخ نخواهد داد وهمة موجودات در کنار یک دیگر با امنیت وسلامت کامل خواهند زیست.
ما در اینجا با استفاده از روایات، به صورت اجمالی به وضعیت محیط زیست در عصر ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خواهیم پرداخت:
1. رشد وتوسعه علمی در جهت بسط وگسترش وحفظ محیط زیست
در زمان ظهورحضرت قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تمام علوم تجربی وغیر تجربی آشکار می شود وآن حضرت با استفاده از عدل واحسان با مردم برخورد می کند. از آنجا که وجود حضرت لطف خدا برای بندگان است، خود او منبع علم وحکمت وبرکت برای جهان می باشد. آن بزرگوار، علم وعقول مردم را به کمال نهایی خود می رساند وسعادت وکمال را برای جهان به ارمغان می آورد. دانش صحیح در هر خانه ای منتشر می شود وحلقه های درس وبحث، هم برای مردان وهم برای زنان، در اجتماعات مختلف ایجاد خواهد گردید. در عصر ظهور، علم وصنعت، پیشرفت حیرت انگیزی داشته، اخلاق ودین هم پای علم وعقل، راهگشای زندگی انسان ها به سوی معنویت وعبودیت خواهد بود.
صنعت وپیشرفت در عین اینکه باعث رفاه وراحتی بشر است، مانعی برای دینداری واخلاق گرایی وحرکت به سوی کمال وتعالی نخواهد بود وانسان را غرق در تجملات، لذات زودگذر وفساد وانحراف، نخواهد کرد که باعث ویرانی ونابودی اخلاق وطبیعت ومحیط زیست انسانی وحیوانی ونباتی شود:
به درستی علم به احکام خدا وسنت پیغمبر در دل مهدی می روید، همانطور که زراعت می روید، بهترین روییدنی (مجلسی، 1404: ج52، ص317).
طبق روایات، علم ودانش 27 حرف (شعبه) است. تمام آنچه پیامبران الهی آورده اند، دو حرف بیشتر نبوده ومردم زمان ما تا کنون دو حرف بیشتر نشناخته اند.
چنان که در روایات آمده است، پیامبراکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می فرمایند:
خداوند، زمین را به وسیله حضرت مهدی پر از نور وروشنایی می کند، بعد از تاریکی وظلمت آن، وپر از عدل می کند بعد از جور وستم، وپر از علم ودانایی می کند بعد از جهل ونادانی (شیخ صدوق، 1388: ج1، ص260).
همچنین امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
در زمان حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) همگی شما به زیور حکمت ودانش آراسته می شوید، تا جایی که هر زنی در خانة خویش بر طبق کتاب خدای تعالی وسنت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) حکم می کند (مجلسی، 1404: ج52، ص352).
با استفاده از این روایات، معلوم می شود که عقل وعلم، به کمال وفعلیت می رسد وهنگامی که تمام موجودات عالم - چه انسان ها، جانوران وگیاهان وحتی جمادات - به آخرین مرتبه فعلیت خود می رسند، دیگر هیچ گونه تخریبی در محیط زیست رخ نخواهد داد ومحیط زیست حفظ می شود.
2. پاک شدن زمین از هر نوع آلودگی، حتی آلودگی های زیست محیطی
در عصر مهدویت، زمین با لطف الهی خود از هر جور وظلمی پاک می شود وبا نور الهی منور وتابان می گردد. کلمات جور وظلم با کلماتی مانند طغیان وانحراف ترادف معنایی دارد.
بدیهی است که هر گونه آلودگی، زیر معنای جور وظلم قرار می گیرد؛ زیرا هرگونه آلودگی به معنای انحراف از طبیعت مخلوق الهی وبه معنای تعدی از حق وحرکت به سوی باطل است. همچنان که به هرگونه تجاوز از حق -اعم از کم وزیاد- اطلاق می شود.
همچنین ظلم در لغت، به معنای تاریکی وشکافی است که در زمین به وجود می آید وبه معنای آن است که «هر چیز در جایگاه شایسته خودش قرار نگیرد» که این معنا در مقابل عدل می باشد.
واضح است که بر طبق این تعاریف، حکومت ظلم ستیز وعدالت محور مهدوی، حکومتی بر مبنای تطهیر محیط زیست از هر گونه آلودگی وانحراف است واین امر محیط زیست را به وضعیتی آرمانی باز می گرداند واز طهارت وحیات طیبه آن، حفاظت می کند.
جابر از امام باقر (علیه السلام) روایت می کند که فرمود:
... نباتات به بهترین شیوه، نشو ونما کنند (شیخ صدوق، 1388: ج2، ص506).
در زمان آن حضرت بر اثر برپایی عدل وقسط در جهان وتشکیل حکومت واحد جهانی، خراب کردن محیط زیست وآلودگی وویرانی طبیعت انجام نمی گیرد وفساد وتباهی با عدل در تضاد می باشد؛ پس ویرانی هم صورت نمی گیرد ومحیط زیست هم حفظ خواهد شد وبه تعالی خود خواهد رسید والطاف الهی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به آن تعلق خواهد گرفت.
3. ایجاد امنیت وصلح در گستره گیاهی، حیوانی وانسانی
محصول عدالت گستری وظلم ستیزی حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ورعایت حقوق محیط زیست وساکنان آن، چیزی جز امنیت وبرقراری صلح ودوستی در فراخنای هستی نخواهد بود. امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دوستی واقعی وصمیمیت حقیقی را بین بندگان خدا ونیز بین مردم با طبیعت ایجاد می کند. در این راستا رابطه انسان با طبیعت نیز صمیمی واصلاح می شود؛ به طوری که هر کس از طبیعت به اندازه ای بهره می گیرد که احتیاج دارد واسرافی در استفاده از طبیعت انجام نمی گیرد.
همان طور که برحسب روایات، کینه ها واختلاف ها از جامعة بشری رخت بر می بندد، این عوامل، از عالم حیوانی وجانوری ونباتی نیز ناپدید خواهند شد. حتی حیواناتی که به کینه جویی وتقابل با هم شهره اند، در کمال مسالمت وآرامش، به زندگی مودت آمیز در کنار هم خواهند پرداخت. در زمان آن حضرت، ستم ریشه کن وراه ها امن می شود.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
این آیه (آیة 55 سوره نور) در شأن حضرت قائم واصحاب او نازل شده است.
خداوند در این آیه می فرماید:
خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده وکارهای شایسته انجام داده اند وعده داده است که به یقین، خلافت روی زمین را [در ظهور امام زمان] به آنان خواهد داد، همان گونه که به پیشینیانِ آنها خلافت بخشید؛ ودین وآیینی را که برای آنان پسندیده، برایشان پابرجا وریشه دار خواهد ساخت؛ وترسشان را به امنیت وآرامش مبدّل می کند، [بگونه ای] که فقط مرا می پرستند وچیزی را همتای من قرار نخواهند داد. وکسانی که پس از آن کافر شوند، آنها همان فاسقانند.
در این آیه، چهار وعدة صریح به مؤمنان داده شده است که یکی از آن وعده ها تبدیل خوف به امنیت است؛ یعنی برطرف شدن تمام عوامل ترس وناامنی وجایگزین شدن امنیت کامل وآرامش در همه زمین.
امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
زن سالخورده وناتوان از شرق تا غرب عالم می رود، بی آنکه احساس ناامنی واذیت وآزار کند (نعمانی، 1397: ص181).
در زمان حضرتش فتنه ها واختلاف ها رفع می شود:
خداوند به وسیله او فتنه های جانکاه را آرام وساکن می سازد. زمین امن می شود. یک زن در میان پنج زن بدون اینکه مردی آنان را همراهی کند، به حج خانه خدا می رود وجز خدا از کسی باکی ندارد (سلیمان، 1376ش: ج2، ص640).
در زمان ظهور، دل ها سرشار از غنای معنوی وروحانی می شود وخلق وخوی زشت حرص را از دل ها ریشه کن می کند. در حدیث معروفی عبارتی آمده که نشانه امنیت بی سابقه در عصر ظهور است:
در این عصر، حیوانات وحشی وچارپایان، در کمال صلح ومسالمت با یک دیگر به سر می برند؛ به همین دلیل نیز حیوانات وحشی، دیگر خوف برانگیز نبوده، به سایر حیوانات حمله نمی کنند (مجلسی، 1404: ج51، ص95).
در کلمات قدسی آمده است:
در آن زمان، امنیت وآسایش را در روی زمین حکم فرما می کنم. چیزی به چیزی صدمه نمی زند وچیزی از چیزی نمی هراسد. حشرات وحیوانات به مردمان ویک دیگر آسیب نمی رسانند (سید بن طاووس، 1386: ص34).
با توجه به این روایات، معلوم می شود که همة موجودات زمین، در نهایت امن وعدالت خواهند زیست ومحیط زیست کره زمین وفضا حفظ می شود.
4. اوج وتعالی وکمال معنوی محیط زیست
در دولت مهدوی، حیوانات وحشی، تعالی پیشه می کنند وبا کنار گذاشتن توحش، رام شده، تکامل می یابند. طبق برخی روایات، حیوانات عادی هم کارهای مخرب خود را کنار می نهند، تا جایی که حیوانی مانند موش دیگر انبانی را پاره نمی کند. این تکامل خواهی، تنها به حیوانات ونباتات محدود نمی شود؛ بلکه جمادات نیز می خواهند در این حیات طیبه وارد شده، نهضت جهانی امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را مساعدت کنند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید:
آن گاه مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) فرماندهانش را به همه شهرها می فرستد وفرمان می دهد که عدالت را در میان مردم برقرار کنند. گرگ وگوسفند در کنار یک دیگر می چرند. کودکان با مارها وعقربها بازی می کنند وآسیبی به آن ها نمی رسد (مقدسی شافعی، 1399: ص159).
از حضرت امام حسن مجتبی (علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوارش (علیه السلام) آمده است:
خداوند در آخر الزمان به آن هنگام که روزگار سخت پرفشار، ومردم به نادانی درغلطند، مردی را برمی انگیزد واو را به فرشتگان خویش تأیید می کند ویاورانش را حفظ نموده، پذیرای آیات خویش می گرداند وبر ساکنان زمین نمایان وظاهرش می سازد، تا اینکه از روی میل یا اکراه، سر به فرمانش نهند. آن گاه زمین را سراسر پر از داد وبرابری ومهر وروشنایی می نماید وهمة بلاد عالم را - از مشرق تا مغرب واز شمال تا جنوب - به او می سپارد. کافری نمی ماند، مگر اینکه ایمان می آورد وناشایستی باقی نمی ماند، مگر اینکه شایسته ونیکو می شود. درنده خوها وددان در فرمانروایی او رام گردند، وزمین وآسمان، برکت خود را فرود آورد وگنج ها بر او آشکار شود (صافی گلپایگانی، 1419: ج اول، ص487).
پس در زمان ظهور حضرت، جمادات، نباتات وحیوانات نیز همه تحت فرمان حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) قرار گرفته، به اطاعت ویاری او می پردازند. در حالی که حتی جمادات به این مرحله از ترقی وتکامل می رسند، هر اتفاقی که بخواهد محیط زیست را خراب وویران کند را خبرداده، از وقوع آن جلوگیری می کنند وبدین سان محیط زیست حفظ خواهد شد.
5. حفظ محیط زیست درجنگ زمان ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
در دوران ظهور امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، یاران وی به مجازات ونابودی ستم گران اقدام می کنند وهمانند عمل جراحی لازمی، جامعه اسلامی وسایر جوامع جهانی را از لوث وجود سرکشان وستم پیشگان پاک می نمایند؛ زیرا بدون این اقدامات، هرگز بساط ظلم زورمندان، برچیده نشده، حاکمیت عدالت، عملی نمی شود.
اگر امام با سیاست ملایمت وگذشت، با آن ها رفتار کند، هرگز ترفندها وتوطئه های جدید مستکبران وفسادکنندگان در زمین از بین نخواهد رفت، حضرت در عصر قیام، توبه ظاهری هیچ مجرم وستمکاری را نمی پذیرد؛ همانطور که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) در براندازی نظام جاهلی، جهاد پیشه کرد وبا کافران به قتال وکارزار پرداخت. البته باید گفت که جنگ حضرت فقط با عده ای خاص است. وجود امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) رحمت است وجنگ، اقدام اصلی وهدف نهایی آن حضرت نمی باشد؛ چون قیام آن حضرت نه برای کسب قدرت است ونه برای حفظ حکومت؛ بلکه برای اجرای عدل ورستگاری مردم است ودر زمان او فرج وگشایش بر مردم می رسد (کارگر، 1389: ص180).
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
هنگامی که حجت قیام کند، مانند سیره امیرمؤمنان رفتار خواهد کرد (کلینی، 1365: ج1، ص411).
همچنین در حدیثی دیگر فرمود:
زمانی که او قیام می کند، به سیرة رسول خدا عمل می نماید (نعمانی، 1397: ص164).
روشن است که سیره آن بزرگواران، مدارا وملاطفت، اقامه برهان ودلیل و... ودر نهایت، جنگ بوده است. حضرت برای همگان خیر وبرکت است ومبارزه او با اهل باطل، تنها در جهت رسیدن به آرمان های والای الهی است (کارگر، 1389: ص183).
شایان یادآوری است آنچه باعث نابودی نباتات وحیوانات وکشتار وتلفات انسانی می شود، توسط جبهه باطل اتفاق می افتد؛ زیرا سیرة امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به هیچ وجه کشتار نیست. بر طبق برخی روایات، بخشی از این کشتار ونابودی طبیعت، قبل از ظهور وبه دست خود انسان ها در اثر منازعات جوامع انسانی حاصل می شود. به این ترتیب در همة گیتی فریاد موعود خواهی بلند شده، مردم نجات خود را از خداوند طلب می کنند. درزمان ظهور، محیط زیست از ویران گری نجات خواهد یافت وهیچ نوع ویرانی وتباهی وفسادی در محیط زیست به وجود نمی آید. قیام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) برای تعالی خواهی وعدالت است، نه برای ویران گری وتخریب.
6. آشکار شدن برکات زمین وثروت های پنهان آن، به سبب وجود حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
در زمان ظهور به برکت وجود امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، خداوند همه برکات زمین وثروت های مکنون در آن را برای حضرت آشکار می کند، تا مردم آن زمان در نهایت رفاه وخوشبختی زندگی کنند. در آن عصر به سبب اجرای عدالت، نه آسمان از ریزش برکات خود بر مردم دریغ می ورزد ونه زمین امساک می کند؛ بلکه هرچه دارند در اختیار بشر قرار می دهند؛ حقوق انسان ها محور توجه وبرنامه ریزی است، بذر این توجه، محصولی چون رفاه وبرخورداری همگانی از موهبت های الهی است. این موضوع در روایات پیامبر واهل بیت (علیهم السلام) به خوبی تبیین شده است:
حکومت او شرق وغرب جهان را فرا می گیرد وگنج های زمین برای او ظاهر می شود ودر سرتاسر جهان جای ویرانی باقی نخواهد ماند، مگر اینکه آن را آباد خواهد ساخت (صافی گلپایگانی، 1419: ج اول، ص482).
رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) فرمود:
... آسمان چیزی از باران خود را باز نمی دارد وزمین نیز از روییدنی های خود چیزی باقی نمی گذارد (حر عاملی، بی تا: ج3، ص645).
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
وقتی که قائم قیام کند، حکومت را بر اساس عدالت قرار می دهد وظلم وجور در دوران او برچیده می شود. جاده ها در پرتو وجودش، امن وامان می شود وزمین برکاتش را خارج می سازد. هر حقی به صاحبش می رسد ودر میان مردم همانند داود (علیه السلام) ومحمد (صلّی الله علیه وآله وسلّم) حکم وداوری می کند.
در این هنگام زمین، گنج هایش را آشکار می سازد وبرکات خود را ظاهر می کند وهیچ کس، فرد مستحقی را برای انفاق وصدقه وکمک مالی نمی یابد؛ زیرا همه مؤمنان، بی نیاز وغنی خواهند شد (مجلسی، 1404: ج52، ص338).
ابوسعید خدری از پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلّم) نقل کرد که فرمود:
امتم در روزگار ظهور مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از نعمت هایی بهره ور می شود که همانندش سابقه ندارد. آسمان برکات خویش را پیاپی بر آنان می فرستد وزمین، تمام گیاهان وگل ها ودرختان خویش را برای آنان می رویاند (اربلی، 1381: ج3، ص263).
امام موسی بن جعفر (علیه السلام) می فرماید:
خداوند متعال تمام مشکلات را بر امام دوازدهم آسان خواهد کرد وسختی ها وموانع را از پیش پای او بر خواهد داشت وگنجینه های جهان را در اختیار او قرار خواهد داد ومسافت وفاصله را برای او کوتاه خواهد کرد (صافی گلپایگانی، 1419: ج اول، ص239).
7. تولید زیاد محصولات کشاورزی در اثر حفظ محیط زیست
از بخش های مورد توجه حضرت قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) توجه به کشاورزی ودامداری است. پس از آنکه مردم، طعم تلخ کمبود باران وخشکسالی های پیاپی وکمبود مواد غذایی ونابودی کشتزارها را چشیده اند، در اثرحفظ محیط زیست، کشاورزی ودامداری رونق یافته، محصولات آن ها زیاد می شود؛ به طوری که درآمد یک کشاورز، چندین برابر می شود.
ابوسعید خدری از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) نقل می کند که فرمود:
مهدی از اولاد واهل بیت من است؛ در آخر الزمان قیام می کند، آسمان برای او باران می بارد وزمین به یمن او دانه های خود را می رویاند. پس زمین را پراز عدل وداد می کند؛ همچنان که دیگران، آن را پر از ظلم وجور کرده باشند (طوسی، 1387: ص343).
از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) روایت شده است که فرمود:
در آخر الزمان در میان امتم، مهدی (آن نجات بخش ملت ها) قیام می کند. خدا کران تا کران قلمرو حکومت جهانی او را به وسیله باران، سیراب می سازد وزمین، گیاه ونبات خویش را می رویاند. آن گرامی، اموال عمومی را به طور عادلانه به مردم اعطا می کند وبه دامداری ودامپروری ورونق اقتصادی اهمیت می دهد وامت را تکریم کرده، عظمت می بخشد (مقدسی شافعی، 1399: ص144).
در روایات آمده است:
«در دولت او آب ها، فراوان می شود ونهرها گسترش می یابد. زمین محصولات خود را چند برابر می کند وگنج ها، استخراج می شود».
این روایات نشان گر اهمیت ورونق کشاورزی وتوجه فزون تر دولت مهدوی به تولید محصولات کشاوری ورفع نیازهای غذایی مردم است.
8. رضایت مندی همه موجودات در سایه حکومت مهدوی
روایات بی شماری در تبیین عصر مهدوی، حاکی از نهایت رضایت تمام ساکنان وموجودات از حکومت مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. پر واضح است که این رضایت وسرور همگانی، به انسان اختصاص ندارد؛ بلکه همه موجودات زمین از آن بهره مندند واین مطلب بدون تأمین حقوق محیط زیست کلیه ساکنان آن نخواهد بود.
رسول خدا فرمود:
به شما بشارت می دهم که مهدی در حالتی مبعوث می شود [قیام می کند] که مردم در حال اختلاف وتزلزل هستند. زمین را چنانکه از ظلم وجور پرشده است، آنچنان مملو از عدل وقسط می کند که عدالت او همه مردم را فرا می گیرد. دل های مردم را مملو از عبادت می کند وساکنان اهل آسمان وزمین از او راضی می شوند (طوسی، 1387: ص342).
در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) آمده است:
زمین از عدل پر می شود، همان طور که پیشتر از جور پر شده بود. در خلافت او اهل زمین واهل آسمان وپرنده در هوا، از این حکومت راضی وخوشحال هستند (دیلمی، 1997: ج4، ص496).
9. بسط وگسترش فضائل اخلاقی در حکومت مهدوی؛ عامل مهم در حفظ وحراست از محیط زیست
در زمان ظهور، صفات زشت وبد اخلاقی، از یک جریان غالب به یک جریان کوچک تبدیل می شود وصفات خوب وعالی، در میان انسان ها رواج پیدا می کند؛ زیرا در اثر رشد عقلی وایجاد صمیمیت وتألیف قلوب آن ها، دیگر انسان ها برای متاع ناچیز دنیا به یک دیگر بخل نمی ورزند ودیگر به جنگ وجدال با هم نمی پردازند که در اثر این جنگ وجدال ها به طبیعت ومحیط زیست آسیب برسد؛ زیرا جنگ ها همواره از مهم ترین دلایلی است که باعث از بین رفتن محیط زیست وانسان ها ودیگر موجودات روی کره زمین می شود. به سبب فراوانی نعمت ها وزیاد شدن روزی دیگر دغدغه مردم، جمع کردن مال وثروت نخواهد بود وهمه مردم از رزق الهی، به گونه ای بهره مند می شوند که تا کنون هیچ کسی نظیر آن را ندیده است.
در آن دوران، به سبب از بین رفتن گناهان وآلودگی ها وفراگیری نیکی ها واعمال صالح، زمین وآسمان، نعمت های خود را سخاوتمندانه در اختیار انسان ها قرار می دهد. نیز به سبب وجود حضرت که خود، منبع خیر وبرکت فراوان وسرشار است، طبیعت، نعمت های خود را از مردم دریغ نمی کند ونعمت های الهی به وسیله امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) کامل می شود. به این دلیل، طبیعت ومحیط زیست را از بین نمی برد وبه فکر آبادانی وحل کردن مشکلات محیط زیست است:
امت من در عصر او به چنان سطحی از رفاه وزندگی وبرخورداری از نعمت ها می رسند که نظیری بر آن نیست (صافی گلپایگانی، 1419: ج اول، ص591).
برخی دیگر از برکات آن دوران عبارتند از:
عطایایش گوارا است (اربلی، 1381: ج2، ص472).
شما به جست وجوی اشخاصی بر می آیید که مال یا زکات بگیرند وکسی را نمی یابید که از شما قبول کند (طبرسی، 1390: ص464).
خداوند بی نیازی را در دل های این امت قرار می دهد (اربلی، 1381: ج4، ص478).
هنگامی که مهدی قیام می کند، خداوند در دل های بندگان، بی نیازی می افکند (همو: ص474).
یکی از دلایل ندیدن امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در زمان غیبت، اسراف بندگان برخود است. در حدیثی امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید:
بدانید که زمین از حجت خدای عزیز، خالی نمی ماند؛ ولی به زودی خداوند، چشمان خلقش را از دیدار او کور خواهد ساخت؛ به سبب ظلم وستم واسرافی که آنان به خود روا می دارند. اگر زمین حتی یک ساعت از حجت خدا خالی بماند، زمین، اهل خود را فرو خواهد برد (مرعشی نجفی، 1415: ج29، ص334).
نیز امیر المؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید:
هنگامی که قائم ما قیام کند، کینه وعداوت از دل های بندگان ریشه کن می شود ودرندگان وحیوانات نیز اصلاح خواهند شد (کورانی، 1411: ج2، ص59).
همچنین آن حضرت می فرماید:
قائم ما که قیام کند، آسمان با نزول بارانش وزمین با رویاندن گیاهانش، زمین را غرق نعمت خواهند ساخت وکینه وبدخواهی، از دل های بندگان خدا رخت برخواهد بست (علامه مجلسی، 1404: ج10، ص104).
پس در زمان ظهور چون مردم به کمال عقلی واخلاقی دست می یابند، از فتنه جویی وپرخاش گری وبخل وحرص وجنگ وصفات بد اخلاقی دوری می جویند ومصداق آیه 43 سوره اعراف وآیه 47 سوره حجر، می گردند که می فرماید:
وآنچه در سینه از کینه وحسد دارند، ریشه کن می کنیم، تا همه در صفا وصمیمیت با هم زندگی کنند.
در این راستا در اثر ازدیاد مهر ومحبت وهمکاری بین انسان ها وطبیعت، محیط زیست نیز از دست کارهای بد انسان ها به دور می ماند وهیچ گونه کار بد اخلاقی در محیط زیست وطبیعت، صورت نمی گیرد ومحیط زیست هم حفظ خواهد شد.

نتیجه

با توجه به مطالب گفته شده، نتیجه گیری می شود که اولاً برخلاف نظر لین وایت یا کانت یا هر اندیشوری که مثل آنان فکر می کنند، محیط زیست در آموزه های دینی، از ارزش واعتبار خاص برخوردار است وانسان نه تنها حق ندارد در نابودی آن دخالت کند؛ بلکه مکلف است در حفظ وحراست از محیط پیرامون خود کوشا باشد. ثانیاً محیط زیست وطبیعت در عصر ظهور، در سایة حاکمیت ارزش های اصیل دینی حفظ می شود وحقوق آن توسط حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وکارگزارانش وهمة انسان های مؤمن در عصر ظهور رعایت می گردد.
انسان ها هم با توجه به اینکه در کمال وفعلیت تامّ انسانی خویش می باشند، محیط زیست را آلوده وتخریب نمی کنند واز آن محافظت می نمایند. رحمت الهی نیز شامل همة موجودات زمین حتی محیط زیست خواهد شد وحضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، محبت خود را از آن ها دریغ نمی نماید. محیط زیست از شکوفایی ورشد وتعالی برخوردار خواهد شد ودر بهترین وضعیت ممکن خود از زمان ظهور حضرت آدم (علیه السلام) تا آن زمان خواهد بود. در این راستا، طبیعت نیز تمام نعمت های الهی نهفته در خویش را در اختیار آن حضرت قرار خواهد داد، تا اینکه هم انسان وهم جهان ومحیط زیست پیرامون او به سر منزل مقصود الهی خویش نائل شوند.
لذا نمی توان گفت طبیعت ارزش ذاتی ندارد یا معتقد شد که انسان هرگونه که خواست می تواند با طبیعت رفتار کند. همان گونه که در این مقاله مشاهده شد، طبیعت ومحیط زیست، امانتی در دست انسان است وچون امانت الهی است، در عصر تجلی حاکمیت انوار الهی در گسترة زمین، طبیعتاً همة استعدادهای طبیعت باید به نهایت شکوفایی خود برسند، تا انسان های الهی در کمال انصاف ومراعات حقوق، از آن بهره مند شوند.

کتابنامه

1. قرآن کریم، ترجمه ی آیت الله ناصر مکارم شیرازی، اول، قم: اسوه، 1387ش.
2. ابن البطریق، یحیی بن حسن، العمدة، ج1، اول، قم: انتشارات دفتراسلامی، 1407ق.
3. احسان بخش، صادق، آثار الصادقین، ج29، اول، تهران: نشر صادقین، 1376ش.
4. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، ج2، اول، تبریز: مکتبة بنی هاشمی، 1381.
5. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، ترجمه غلامحسین مجیدی، اول، قم: مؤسسه انصاریان، 1379ش.
6. پویمان، لویی پ، اخلاق زیست محیطی، مجموعه مترجمان، اول، بی جا: نشر توسعه، 1382ش.
7. جوادی آملی، عبدا...، مفاتیح الحیاة، نهم، قم: اسراء، 1391ش.
8. جوادی آملی، عبد الله، اسلام ومحیط زیست، قم: اسراء، 1388ش.
9. حجازی، دکترسیدعلی رضا، «عصر مهدویت وحقوق محیط زیست»، فصلنامه انتظار موعود، شماره 24، قم: بنیاد فرهنگی مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، بهار1387ش.
10. حرّ عاملی، محمّدبن حسن، اثبات الهداة، اول، تهران: دارالکتاب الاسلامیه، بی تا.
11. دیلمی، شیرویه، فردوس الاخبار، بیروت: دارالفکر، 1997م.
12. سلیمان، کامل، یوم الخلاص (روزگار رهایی)، سوم، تهران: آفاق، 1376ش.
13. سید بن طاووس، سعد السعود، اول، قم: احسن الحدیث، 1386ش.
14. سیوطی، حافظ جلال الدین، العرف الوردی، اول، دمشق: دارالکوثر، 1422ق.
15. صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، اول، قم: السیدةالمعصومة، 1419ق.
16. صانعی دره بیدی، منوچهر، درسهای فلسفه اخلاق کانت، سوم، تهران: نقش ونگار، 1384ش.
17. صدوق، محمدبن علی بن حسین، کمال الدین وتمام النعمة، قم: مسجد مقدس جمکران، 1388ش.
18. طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه،1390ش.
19. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
20. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، کتاب الغیبة، اول، قم: مؤسسه معارف اسلامی، 1411ق.
21. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، کتاب غیبت، ترجمه مجتبی عزیزی، قم: مسجدمقدس جمکران، 1387ش.
22. قطب الدین راوندی، سعید بن هبة اللّه، الخرائج والجرائح، اول، قم: موسسه امام مهدی، 1409ق.
23. کارگر، رحیم، آینده جهان، سوم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، 1389ش.
24. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، کافی، چهارم، تهران: دارالکتاب الاسلامیه، 1365ش.
25. کورانی، علی، معجم احادیث الامام المهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، اول، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1411ق.
26. مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1404ق.
27. مرعشی نجفی، شهاب الدین، ملحقات الاحقاق، قم: مکتبة آیة الله مرعشی نجفی، 1415ق.
28. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ارشاد، اول، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
29. مقدسی شافعی، یوسف بن یحیی، عقدالدرر فی أخبار المنتظر، اول، قاهره: مکتبة عالم الفکر، 1399ش.
30. نعمانی، ابو عبد الله محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران: مکتبة الصدوق، 1397ق.
31. نعمانی، ابو عبد الله محمد بن ابراهیم، غیبت، قم: زلال کوثر، 1390ش.

مقاله هاى مهدوى

date_created: ۲۰۱۸/۰۵/۲۲

views: ۴.۲ K

comments: ۰

source: موعود - ماهنامه فرهنگی اعتقادی واجتماعی

copy_url

comments:

no-comments