(۳۵۶) امام رضا (علیه السلام) وتربیت نسل منتظر
امام رضا (علیه السلام) وتربیت نسل منتظر
زهرا قاسم نژاد
دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث دانشگاه اصفهان
صغری لک زایی
دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن وحدیث دانشگاه قم
فصلنامه انتظار موعود، شماره 33
چکیده
امام رضا (علیه السلام) در بیانات خود به مسأله تربیت وانتظار اشاره کرده وگاهی انتظار فرج را برترین فضیلت دانسته اند؛ لذا تربیت نسلی منتظر، اهمیت ویژه دارد که لازم است خانواده وجامعه، همگام در راه تحقق این مهم بکوشند. در تربیت نسل منتظر، تربیت باید دینی باشد؛ یعنی شامل همه ابعاد تربیتی در یک بستر دینی شود.
دانستن شاخصه ها وویژگی های نسل منتظر، می تواند زمینه ای برای تربیت نسلی منتظر باشد. امام رضا (علیه السلام) در بیانات شریف خود، به این ویژگی ها اشاره فرموده است.
نگارندگان در این نوشتار پس از بیان مفاهیم تعلیم وتربیت، واخلاق که گاهی با تربیت، یکسان پنداشته می شود، به بیان مسأله ظهور وگستره آن در بیانات امام رضا (علیه السلام) پرداخته اند؛ سپس شاخصه های نسل منتظر را از نگاه آن امام بیان کرده وبر مبنای شاخصه هایی که امام فرموده است، سازو کارهایی در جهت تربیت دینی نسل منتظر در دو حوزه خانواده وجامعه نموده اند.
مقدمه
هیچ انقلاب ونهضتی، بدون مقدمه وزمینه سازی به پیروزی نخواهد رسید. انقلاب جهانی امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز از این قانون مستثنا نیست. از آن جا که انقلاب جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) مهم ترین وعمیق ترین انقلاب جهانی است، یکی از موارد زمینه ساز برای این نهضت عظیم، تربیت نسل منتظر است.
مهدی باوری ومهدی یاوری، دو شاخصه اصلی نسلی است که باید زمینه ساز حکومت مهدوی باشند. این دو شاخصه در شاکله نسلی جدید که با سهمگین ترین توفان های بنیان برانداز دین ودین داری رو به رویند، تنها با تربیت دینی اصولی، وهمراه بینش وآگاهی شکل می گیرد.
سؤال اساسی، این است که امروز چه کسانی مسؤلیت تربیت نسلی منتظر را برعهده دارند؟ آیا خانواده به تنهایی می تواند نسلی منتظر تربیت کند؟ جامعه، چقدر وچگونه در تربیت نسل منتظر نقش دارد؟ آیا شاخصه هایی وجود دارد که بتوان بر مبنای آن به تربیت نسل منتظر پرداخت؟
آنچه بیان شد، پرسش هایی است که این نوشتار درصدد پاسخ گویی به آن است. سعی بر این است که پس از ذکر مقدماتی از مفاهیم تعلیم وتربیت وانتظار، به پاره ای از ساز وکارهای تربیت دینی با توجه به آموزه های رضوی اشاره شود؛ تا بتواند در تربیت نسل منتظر، راهگشا باشد.
تعلیم وتربیت
وقتی سخن از تربیت است، سه واژه تربیت، تعلیم واخلاق، ارتباطی نزدیک وگاهی هم معنا پیدا می کنند؛ لذا به بررسی نقاط اشتراک وافتراق این سه واژه می پردازیم. تعلیم، مصدر باب تفعیل است که از ماده (ع - ل - م) مشتق شده است ودر لغت به معنای آموختن می باشد. راغب اصفهانی می گوید:
تعلیم به اموری اختصاص دارد که با تکرار وفراوانی همراه باشد، به گونه ای که از آن، اثری در ذهن متعلم به وجود آید. برخی در بیان آن گفته اند: تعلیم آگاه کردن نفس برای تصور معانی است وتعلم آگاه شدن نفس بر آن است. (راغب اصفهانی، 1332، ماده علم؛ زبیدی، 1414ق، ماده علم)
از تربیت نیز تعاریف متعددی ارائه شده که این تفاوت ها ناشی از اختلاف در مورد ریشه این کلمه است. برخی آن را مشتق از «رب» می دانند وتربیت را مناسب با آن تعریف می کنند. فیومی در المصباح المنیر خاطر نشان کرده که اگر کلمه «رب» به غیر عاقل مضاف شود، به مفهوم مالک است؛ ولی اگر به عاقل مضاف شود، به معنای سید است [ر. ک: فیومی، 1987م، ماده ریب].
ابن فارس در مقاییس اللغه معنای آن را راجع به سه مفهوم می داند:
1. اصلاح الشیء: اگر به مالک وخالق وصاحب یک چیز، رب گفته شود، با در نظر گرفتن این اصل بوده است؛ چون این سه اصلاحگر مخلوق ومملوک خود هستند. 2. لزوم الشیء یا همراهی با آن است که مراقبت مداوم از شیء است، وبا معنای قبل آن، مناسب است وحالت تدریج وادامه را در امر تربیت، ضروری می نماید. 3. ضم الشیء للشیء که آن نیز با مفاهیم قبل، مناسبت دارد وپیوستن واضافه شدن وجمع شدن چیزی با چیز دیگر را می رساند. (ابن فارس، 2001: ج4، ص18)
در صحاح، معانی مالک، اصلاح کننده وتمام کننده برای این کلمه ذکر شده است. (جوهری، 1407: ماده ربب)
تعریف راغب در مفردات، تقریباً تمام مضامین مذکور را در جمله ای کوتاه خلاصه کرده است:
الرب فی الأصل التربیه وهو إنشاء الشیء حالاً فحالاً إلی حدِّ التمام (راغب اصفهانی، 1332 ش: ماده ربب).
استاد شهید مرتضی مطهری، تربیت را این گونه تعریف می کند:
تربیت، عبارت است از پرورش دادن؛ یعنی استعدادهای درونی ای را که بالقوه در یک شیء موجود است، به فعلیت درآوردن وپروردن ولهذا تربیت فقط در مورد جاندارها، یعنی گیاه وحیوان وانسان صادق است… از همین جا معلوم می شود که تربیت باید تابع وپیرو فطرت، یعنی تابع وپیرو طبیعت وسرشت شیء باشد. (مطهری، 1373: ص56و57)
با مقایسه آنچه در مجموع درباره معنای ریشه ای لغات تعلیم وتربیت گفته شد، روشن می شود که نه تنها تعلیم، وسیله ای برای تربیت به شمار می رود، بلکه خود از مصادیق تربیت است. البته بین تریبت در مقام عمل، ودانش تربیت، فرق است. تربیت در مقام عمل، امری است که بر فرد یا گروهی از افراد اعمال می شود یا فرد یا گروهی از افراد، آن را می پذیرند؛ اما دانش تعلیم وتربیت یک رشته علمی است که واقعیت ها وموقعیت های تربیتی را تحقیق وبررسی می کند وامروزه مشروعیت خود را در عرصه علوم به اثبات رسانده است. وجود علایق خاص، ترتیب سؤال ها وشیوة پاسخ دهی به پرسش ها، چارچوب مفهومی خاصی را فراهم می کند که آن را از دیگر علوم متمایز می نماید.
همچنین در هم تنیدگی فرایند تربیت واخلاق، در گذشته موجب شده است مرز مشخصی میان این دو تصویر نشود وفرایند تربیت با اخلاق همسان پنداشته شوند واخلاقی بودن به مثابه تربیت یافتگی انگاشته شود؛ چنان که غزالی چنین نگاشت:
معنی تربیت این است که مربی، اخلاق بد را از آدمی باز ستاند وبه دور اندازد واخلاق نیکو جای آن بنهد. (غزالی، 1372: ج 3، ص 52 - 53)
یا گفته شده: تربیت صناعتی است که از طریق آن، مدارج عالیه انسانی فراهم می آید وپست ترین مراتب انسانی به کامل ترین رتبه خود می رسند. (خواجه طوسی، بی تا: ص 107)
این دو تعریف از تربیت، بیانگر آن است که در گذشته در کلام برخی اندیشوران، تربیت به معنای اخلاق بوده است.
در تفاوت تربیت واخلاق شهید مطهری معتقد است:
تربیت، مفهوم پرورش وساختن را می رساند وفاقد قداست است؛ اما در مفهوم اخلاق، قداست نهاده شده است؛ لذا برخلاف تربیت که برای حیوانات هم استعمال می شود، واژه اخلاق را در بارة حیوان به کار نمی برند. فن تربیت، وقتی گفته می شود که منظور، مطلق پرورش باشد به هر شکل، این دیگر تابع غرض ماست که طرف را چگونه وبرای چه هدفی پرورش دهیم؛ اما درباره اخلاق هر کاری که انسان، آن را به حکم ساختمان طبیعی اش انجام دهد، فعل طبیعی است، وفعل اخلاقی، فعل غیر طبیعی است. (مطهری، 1373: ص96-۹۵)
تربیت دینی
در تربیت نسل منتظر در این پژوهش، تأکید بر تربیت دینی است؛ مفهومی که اینجا برای «تربیت دینی» در نظر گرفته می شود، به برآیند تربیت دینی، یعنی دین باوری ودین مداری وشخص دین باور ودین مدار نظر دارد.
دین مدار، کسی است که پیش از هر چیز، حیثیت کاربردی دین را باور کرده وبه کارکردهای مؤثر دین در ساحت های گوناگون زندگی انسانی، یقین داشته باشد.
تربیت دینی بدین ترتیب، هم به جهان بینی ومبانی اعتقادی وباورهای انسان نظر دارد وهم به اصول وارزش های اخلاقی، حقوقی، سیاسی ونظایر آن ها متکی است. به عبارتی، تربیت دینی هم با اندیشه ونظر فرد وهم با اخلاق وعمل او کار دارد.
کرامت انسان، اقتضا دارد که وی بتواند به پشتوانة ابزار وعناصری شخصی وشخصیتی (نظیر حواس ظاهری وباطنی، امیال، گرایش ها، انفعالات واحساسات) به جایگاه والای خویش در نظام آفرینش بیندیشد وبرای نیل به آن جایگاه به کمک اعضای ظاهری (جوارح) ونیروهای درونی (جوانح) خویش تلاش مناسب را به عمل آورد. چنین جایگاهی جز از راه معرفت دینی والتزام به رهنمود های دینی، میسّر نیست واین هدف برجسته ومقصود بایسته، تنها با تربیت دینی، قابل تحقّق است.
در مباحث قبل، بیان شد که در مفهوم تربیت برخلاف اخلاق، قداست نیست؛ اما عنوان تربیت دینی، مسأله تربیت را محدود می کند ونوعی قداست وارزش به آن می بخشد. نظر ما به تربیت دینی بیشتر، از این منظر است که شخص از نظر اعتقادات وجهان بینی اسلامی به مرتبه ای از رشد برسد که دین در اعمال واخلاق او جلوه ای بارز داشته باشد؛ لذا تربیت دینی، در همة ابعاد باید حضور داشته باشد. در تربیت دینی، فقط ذهن وباورها ملاک نیست؛ بلکه باید تربیت عقلی بدنی، اجتماعی هم دینی شود.
پیش از ورود به بحث تربیت، به تناسب موضوع، لازم است بحثی از انتظار ومنتظر از نگاه امام رضا (علیه السلام) ارائه کنیم.
انتظار ومنتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام):
موضوعی که در زمینه مهدویت در کلام امام رضا (علیه السلام) یافت می شود، موضوع انتظار فرج یا چشم به راهِ گشایش بودن است. آن حضرت در روایات متعددی به موضوع فضیلت انتظار وفرج اشاره کرده است؛ از جمله در روایتی خطاب به «حسن بن جهم» که ازحضرتش دربارة «فرج» می پرسد، می فرماید:
«أولست تعلم أنّ انتظار الفرج من الفرج؟» قلت: «لا أدری، إلاّ أن تعلّمنی». فقال: «نعم؛ إنتظار الفرج من الفرج»؛ (شیخ طوسی، 1387ش: ص276)
«آیا می دانی که انتظار فرج، جزئی از فرج است؟» گفتم: «نمی دانم، مگر اینکه شما به من بیاموزید». فرمود: «آری؛ انتظار فرج، جزئی از فرج است».
در روایت دیگری نیز می فرماید:
ما أحسن الصبر وانتظار الفرج. أما سمعتَ قول العبد الصالح: «وارتقبوا إنّی معکم رقیب» «وانتظروا إنّی معکم من المنتظرین» فعلیکم بالصبر إنّما یجی ء الفرج علی الیأس وقدکان الذین من قبلکم أصبر منکم؛ (عطاردی، 1406ق: ج1، ص217)
چه نیکوست صبر وانتظار فرج! آیا سخن بنده صالح خدا [شعیب] را نشنیدی که فرمود: «وانتظار برید که من [هم] با شما منتظرم» و«پس منتظر باشید که من [هم] با شما از منتظرانم»؟ بر شما باد به صبر وبردباری؛ چرا که گشایش، پس از ناامیدی فرا می رسد وبهتحقیق، کسانی که پیش از شما بودند، از شما بردبارتر بودند.
آن حضرت در روایت بسیار زیبایی، فضیلت انتظار را این گونه بیان می کند:
أما یرضی أحدکم أن یکون فی بیته ینفق علی عیاله ینتظر أمرنا فإن أدرکه کان کمن شهد مع رسول اللّه (صلّی الله علیه وآله وسلّم)، بدرا، وإن لم یدرکه کان کمن کان مع قائمنا فی فسطاطه؛ (کلینی، 1362: ج4، ص2660)
آیا هیچ یک از شما خوش ندارد که در خانه خود بماند، نفقهخانواده اش را بپردازد وچشم به راه امر ما باشد؟ پس اگر در چنین حالی از دنیا برود، مانند کسی است که همراه رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) در نبرد بدر به شهادت رسیده است. واگر هم مرگ به سراغ او نیاید، مانند کسی است که همراه قائم ما ودر خیمة او باشد.
در اهمیت وارزش انتظار، همین بس که خداوند، اسماعیل را به سبب همین انتظارش صادق الوعد خوانده است. سلیمان جعفری از امام رضا (علیه السلام) روایت کرده است که فرمود:
می دانید چرا خداوند، اسماعیل را صادق الوعد نامیده است؟ چون او به مردی وعده داده بود، یک سال نشست وانتظار وی را کشید». (ابن بابویه، 1426ق: ج2، ص79)
گستره موضوع مهدویت وتأثیر رویکرد مهدوی بر تربیت نسل منتظر در جامعه رضوی
از آن رو که حکومت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) جهانی است، نگاه ما نیز به این موضوع باید جهانی باشد. تربیت اسلامی از دو زاویه به انسان می نگرد؛ فردی واجتماعی. در نگاه اجتماعی اسلام، منظور از اجتماع، شهر ومحله نیست وجامعة جهانی مدّ نظر شارع بوده است. ائمه (علیهم السلام) در تبلیغ اسلام، می کوشیده اند که از ابزارهای جهانی استفاده کنند؛ برای نمونه جلسات عزاداری سیدالشهدا (علیه السلام) را می توان برای اقشار مختلفی برپا کرد، ولی امام محمد باقر (علیه السلام) به فرزندشان امام صادق (علیه السلام) وصیت فرمود تا ده سال در منا - که محل وقوف همة حجاج است - برای آن حضرت مجلس روضة سیدالشهدا (علیه السلام) برپا کند. همین امر باعث شد این موضوع، توسعه ای جهانی یابد ومردم نقاط مختلف دنیا که برای حج می آمدند، از این موضوع آگاه شوند. این تصمیم، در حالی عملی شد که بنی عباس همة راه ها را بسته بودند وبسیاری از ابزارهای تبلیغ در اختیار اهل بیت (علیهم السلام) نبود. بر خلاف ما که خود را به زبان ملیت وقومیت خویش محدود می کنیم، شارع در نگاه تربیتی، اصلاً چنین دیدگاهی نداشته است.
در تربیت صحیح اسلامی، هر مسلمان باید به گونه ای تربیت شود که بتواند دین خود را به همة جهان ارائه کند وبرای تمام عرصه ها مهیا باشد؛ زیرا امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، امام همة زمین ها وزبان ها وملیت ها است وبه هیچ مرزی محدود نمی شود. وقتی شیعیان فراتر از مرزها فکر کردند وحضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را منجی همة جهان دانستند، به طور طبیعی منتظر آن حضرت هم بسته به میزان گنجایش وظرفیت محدودی که دارد، یک منجی می شود که از مرزهای زمان ومکان عبور کرده است. مسلماً این شخص، هم برای اطرافیان ومحیط پیرامونی خویش می تواند مفید باشد وهم دیگران را از وجود او بهره مند کند.
به استناد آیات قرآن، حضور افراد مؤمن در یک محیط، باعث می شود که عذاب از بقیة مردم نیز رفع شود. خداوند متعال می فرماید:
﴿وَمَا کانَ اللّهُ لِیعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یسْتَغْفِرُونَ﴾ (انفال: 33).
یعنی علاوه بر دیگر فواید متصور از تربیت این چنین نسلی، ما می توانیم از برکات تکوینی حضور آنان نیز بهره مند شویم.
زمانی که رویکرد ما در تربیت نسل منتظر، رویکرد جهانی باشد، وظیفه ما مهم تر وبسیار سنگین است. وظیفه در تربیت جهانی به دو قسم تقسیم می شود؛ تربیت خانواده وتربیت جامعه؛ در تربیت خانواده، نقش اصلی را در تربیت نسل منتظر، والدین به ویژه مادر ایفا می کند ودر تربیت نسل منتظر در جامعه، حکومت اسلامی باید با در دست گرفتن ابزارهای تبلیغاتی، تربیت را به سوی تربیت نسل منتظر سوق دهد. باید ساز وکارهای این نوع رویکرد به تربیت را از مفسران وحی الهی - یعنی ائمه اطهار - دریافت کرد، پیش از ارائه راهکارهای تربیت نسل منتظر، شاخص های نسل منتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) بیان می شود.
شاخص های نسل منتظر
زمانی می توانیم راهکارهای مناسبی در تربیت دینی نسل منتظر ارائه کنیم که بدانیم نسل منتظر در آموزه های رضوی، چه شاخصه هایی دارند؛ لذا در این قسمت به آن می پردازیم، تا هم بتوانیم ویژگی های نسل منتظر را از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) بیان کنیم وهم بهتر بتوانیم ساز وکارها را ارائه نماییم؛ در نتیجه اگر این ویژگی ها در جامعه دیده نمی شود، به خود آییم وتلاشمان را شروع کنیم واگر این شاخصه ها را می بینیم، در ترویج وبرجسته کردن آن ها بکوشیم. در واقع، این شاخصه ها، میزان همبستگی جامعه را با آموزه های رضوی مشخص می کند. هر اندازه به این شاخص ها نزدیکتر باشیم، در حقیقت به فرهنگ رضوی وانتظار نزدیک هستیم.
شاخصه های نسل منتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)
1. توجه به آینده وایمان به آن
یکی از ویژگی های نسل منتظر، این است که به واقعه ای که در آینده اتفاق خواهد افتاد، ایمان دارند. خداوند دو هدیه بزرگ به ما کرامت فرموده است؛ نخست این که قیامت را وعده داده ودیگر اینکه ظهور موعود را مطرح کرده است. یکی از ویژگی های تربیتی انسان منتظر، این است که به آینده ای با وقایع وویژگی های خاص می اندیشد. امام رضا (علیه السلام) به مناسبت های گوناگون روح اندیشیدن به آینده وایمان به آینده ای روشن را در وجود یاران خود زنده می کرد ومی فرمود:
الْحُجَّةُ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ فِی غَیبَتِهِ الْمُطَاعُ فِی ظُهُورِهِ لَوْ لَمْ یبْقَ مِنَ الدُّنْیا إِلَّا یوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وجَلَّ ذَلِک الْیوْمَ حَتَّی یخْرُجَ فَیمْلَأَالْأَرْضَ عَدْلًا کمَا مُلِئَتْ جَوْرا؛ (ابن بابویه قمی، 1395ق: ج2، ص372)
حجت قائم که در غیبتش انتظار او را کشند ودر ظهورش مطاع باشد، اگر از دنیا مگر یک روز باقی نمانده باشد، خدا همان روز را طولانی می نماید، تا ظهور کند وزمین را پر از عدالت کند؛ همان گونه که از ستم پر شده است.
این سخن به مردم، این نوید را می دهد که باید به آینده ای روشن امید داشته باشند. اندیشیدن وامید به آینده ای روشن، انسان را در انجام وظایفش محکم تر ومشتاق تر می کند؛ بنابراین نسل منتظر باید به گونه ای پرورش یابد که ایمان به آینده ای روشن در وجود او نهادینه شده باشد.
2. آمادگی
دومین ویژگی نسل منتظر، آمادگی است. نسل منتظر باید بداند که در عصر ظهور، دارای چه نقشی است. انسان منتظر باید آمادگی کارگزاری حکومت جهانی را داشته باشد. امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به نیرو وانسانی نیاز دارد که بتواند با پدیده ها وشرایط گوناگون، رو به رو شود. این امر که افراد، در دوران غیبت، قابلیت ها وتخصص های خود را گسترش ندهند، با مفهوم انتظار، تطابق ندارد.
امام رضا (علیه السلام) به گونه ای از ظهور، سخن می گفت که این روح آمادگی را درون انسان ها پرورش می داد. آن حضرت از قول جدش (صلّی الله علیه وآله وسلّم) می فرماید:
أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّه؛ (ابن بابویه، 1378: ج2، ص36)
بهترین عبادات امّت من انتظار فرج وگشایش [در امور مسلمین] از جانب خدا است.
معنای انتظار فرج الهی، آماده کردن خود برای آن، وکوشش وخودسازی برای آمدن آن است؛ مانند کسی که منتظر وقت نماز، یا وقت افطار، یا آمدن مسافرش است که این گونه نیست که بدون هیچ اقدامی دست روی دست بگذارد وبگوید: هر چه شدنی است، خواهد شد. انتظار فرج آل محمّد (علیهم السلام) را نیز کسانی دارند که در راه تحقّق آن، شبانه روز می کوشند وخود وجمعیت خود را برای آن آماده می کنند. وباید دانست که هرگاه خود را برای تحقّق وپذیرش ظهور آماده ساختیم، خداوند کار را تمام نموده رحمت خود را شامل ما خواهد کرد؛ در غیر این صورت، نباید انتظار بیهوده داشت. بنابر روایات بسیاری، این جمعیت در جهان، پیدا خواهند شد وسعادت دیدار محبوب را خواهند یافت وبه مطلوب خواهند رسید.
3. تفکر جهانی
چهارمین ویژگی نسل منتظر، این است که از خویشتن بیرون آمده وجهانی شده اند. یکی از ویژگی های انتظار، این است که انسان ها را از درون خودشان بیرون بیاورد؛ تا از پرداختن به مسائل جزئی زندگی خود دوری کنند. خود محوری برای جامعه، بسیار خطرناک است. خودمحوری، یعنی این که شخص، خود را در حد خود وخانة خود ببیند. این نوع تفکر، هیچ گاه به نسل آینده نمی اندیشد وبرای تربیت آن ها احساس نیاز ووظیفه نمی کند؛ در حالی که در احادیث شریف امام رضا (علیه السلام) می خوانیم که منادی در روز ظهور حجت (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، همه را خطاب می کند، آن حضرت می فرماید:
هُوَ الَّذِی ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یسْمَعُهُ جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَیهِ یقُولُ: «أَلَا إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَیتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُ وفِیه»؛
او [حضرت مهدی] (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) کسی است که ندا دهنده ای از آسمان به نام وی فریاد کند که همه اهل زمین دعوت به سوی او بشنوند؛ گوید: «هان! همانا حجت خدا نزد خانه خدا آشکار شد. او را پیروی کنید که حق با او ودر او است». (ابن بابویه قمی، 1395: ج 2، ص372)
عبارت «جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ» نشان می دهد که ظهور حضرت (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) جهانی است؛ بنابراین تربیت دینی نسل منتظر نیز باید جهانی باشد. به فرمودة حضرت امام رضا (علیه السلام) یاران امام عصر از دورترین نقاط جهان گرد هم می آیند: «یجْتَمِعُ إِلَیهِ مِنْ أَقَاصِی الْأَرْض». (ابن بابویه قمی، همان، ص378) آنان همه یک ویژگی دارند وآن، اینکه تربیت شده برای امامشان هستند. این افراد را تفکری جهانی به هم پیوند داده است.
4. زیستن با یاد او
ما باید به نسل منتظر بیاموزیم، از امامی که در پس پرده غیبت است، چگونه بهره ببرد وچگونه با یاد او زندگی کند. نسل منتظر باید لحظه به لحظه از امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بهره بگیرد. هر نعمتی که نصیب همه ما شده، از برکت یاری طلبیدن از امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. یکی از ویژگی های نسل منتظر، این است که در همه اعمال، به امام زمان توجه دارد. امام رضا (علیه السلام) فرمود:
«إِنَّ مِنْ بَعْدِ الْحَسَنِ ابْنَهُ الْقَائِمَ بِالْحَقِّ الْمُنْتَظَر» فَقُلْتُ لَهُ: «یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّی الْقَائِمَ» «قَالَ لِأَنَّهُ یقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِکرِهِ وارْتِدَادِ أَکثَرِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِه». (ابن بابویه قمی، همان)
این سخن، به خوبی نشان می دهد که مردم عصر ظهور، از یاد امام خویش غافلند.
5. خدامحوری
از ویژگی های نسل منتظر، خدامحوری است. این ویژگی، جوهره اساسی رفتار ومنش فرد دیندار است ودر جایگاه مهم ترین عامل در ایجاد تمایز تربیت دینی از دیگر حوزه های تربیتی، مطرح می شود. به طور مشخّص، مفهوم خدامحوری عبارت است از «جهت گیری کلیه اعمال ورفتارهای انسان به سوی ملاک ها ومعیارهای الهی». انعکاس این امر در فضای تربیت، بیانگر ویژگی خدامحوری است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «أوّل الأیمان هو التوحید، والإقرار للّه تبارک وتعالی بالوحدانیة». (عطاردی، 1406: ج 2، ص159)
این سخن به خوبی وظیفه متولیان تربیت نسل منتظر را روشن می کند که باید توحید را در ذهن وجان نسل منتظر وارد کنند.
6. دین محوری
دین، ناظر به کلیه جوانب زندگی انسان است وبا نگرشی فراتر از رفع نیازهای موضعی ومادی، جهت دهنده بسیاری از خواسته های انسان در روند زندگی از حیث گزینش ونحوه عمل ومسیر آن می باشد. دین است که به زندگی، محتوا می دهد وآن را ازامپراتوری قدرتمند فن آوری که به اذعان اندیشوران، یکی از ثمرات منفی آن، پوچی وبی محتوایی زندگی وبی معنا کردن آن است، نجات می دهد. همچنین از تحیر وسرگردانی ناشی از گرفتار شدن در دریایی از اطلاعات بی حد ومرز، نجات می دهد. دین است که آرامش بخش انسان در دنیای پر از تنش واضطراب امروزی است. امام رضا (علیه السلام) یکی از ویژگی های امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را آشکار کردن دین می داند ومی فرماید:
التاسع من ولدک یا حسین هو القائم بالحق، المظهر للدین؛ (عطاردی، 1406: ج1، ص221).
بنابراین انسان هایی منتظرند که دین، محور زندگی شان باشند وخواهان ظهور کسی باشند که دین را به معنای واقعی کلمه برایشان آشکار کند.
7. عدالت خواهی
نسل منتظر از بی عدالتی وظلم، تنفر دارد ومخالفتش را به هر نحو ممکن اعلام می کند. عدالت از مقوله هایی است که همة پیامبران زعامت ورهبری خود را بر مبنای آن قرار داده اند. امام عصر (علیه السلام) نیز خود عدالت گستر است ودر پی نسلی عدالت خواه. تا مردم، ضرورت عدالت را نفهمند ونخواهند، فرج را انتظار نخواهند داشت؛ لذا امام رضا (علیه السلام) در برخی موارد، امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را عدالتگستر معرفی می کند تا بفهماند که نسل منتظر، باید عدالت خواه وعدالت محور باشد. آن حضرت می فرماید:
فإذا خرج أشرقت الأرض بنوره ووضع میزان العدل بین الناس. (عطاردی، همان: ج1، ص223)
8. تجلی گاه ویژگی امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
نسلی را می توان یک نسل منتظر نامید که بر اساس تربیت صحیح دینی، ویژگی های امام، در آن ها تجلی یافته باشد یا دست کم، دوستدار وخواهان صفاتی باشند که امامشان دارا است. امام رضا (علیه السلام) در مناظره خود با راس الجالوت ویژگی های امام را این گونه بیان فرمود:
به تورات، انجیل، زبور وقرآن، احاطه داشته باشد وبا پیروان هر یک با کتاب خودشان احتجاج کند. همه زبان ها را بداند وبا اهل هر زبانی با زبان خودش، مباحثه کند. افزون بر این ها، باید از هر آلودگی وعیبی، پاک باشد. همچنین عادل، با انصاف، حکیم، دلسوز ومهربان، بردبار، اهل بخشش وگذشت، راستگو ونیکوکار، صمیمی، امین ومطمئن باشد وامور مردم را حلّ وفصل کند. (قطب راوندی: ج1، ص350)
این ها برخی از صفاتی است که امام رضا (علیه السلام) برای امام برشمرده است. در رهرو امام نیز باید این صفات ظهور کند. در کشورهای مسلمان باید عده ای باشند که به همه زبان ها آگاهی یابند تا بتوانند با هر کس با زبان خودش احتجاج کنند. باید عده ای از ادیان آگاهی کامل داشته باشند، تا بتوانند با پیروان هر دینی طبق آیین خودشان مناظره وبحث کنند. نیز باید دلسوزی، انصاف، عدالت، راستی، صبر وبردباری، مهربانی از خصوصیات آن ها باشد. بنابراین وظیفه متولیان تربیت است که به گونه ای نسل منتظر را تربیت کنند که ویژگی های رهبر وامام شدن ومسؤولیت پذیری در حکومت مهدوی را داشته باشند.
ساز وکارهای تربیت دینی نسل منتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)
تربیت نسل، یک مسأله بسیار حساس ومهم است که در اسلام به آن اهمیت زیادی داده شده است. نکته اساسی ای که در آموزه های رضوی به چشم می خورد، تربیت دینی است. امام رضا (علیه السلام) دربارة اهمیت آموختن تعالیم دینی برای جوانان می فرماید:
لَوْ وَجَدْتُ شَابّاً مِنْ شُبَّانِ الشِّیعَةِ لَا یتَفَقَّهُ لَضَرَبْتُهُ عِشْرُینَ سَوْطا؛ (مجلسی، بی تا: ج75، ص346)
اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش دین نباشد، [برای تنبیه او] بیست تازیانه بر او خواهم زد.
این روایت، نشان می دهد که هر فردی از مسلمانان باید با آموزه های دینی آشنا باشد؛ یا به روش اجتهادی یا تقلیدی. در غیر این صورت، اهل بیت، او را ملامت می کنند.
در این نوشتار، سازوکارهای تربیت دینی نسل منتظر را که امام (علیه السلام) بر آن تأکید دارد، به دو بخش تقسیم می کنیم؛ یکی سازوکارهای تربیتی که باید در خانواده انجام گیرد ودیگری سازوکارهایی که باید در حوزه جامعه صورت گیرد. البته این تقسیم بندی، دلیل بر آن نیست که در یک مورد، فقط خانواده نقش دارد ودیگری تنها جامعه؛ بلکه جامعه وخانواده در تمام موارد مشترکند؛ اما گاهی در یک مورد، نقش خانواده، نقش اصلی است وبه همین جهت آن را در حوزه خانواده ذکر کرده ایم.
تربیت نسل منتظر وسازوکارهای آن در حوزه خانواده
1.توجه به نقش خانواده
دربارة نقش خانواده، باید به دو مرحله اشاره کرد که در تربیت نسل منتظر، نقش اساسی در بر دارد؛ یکی از این مراحل، نقش خانواده در تربیت دینی فرزند پیش از تولد او است که می توان از برخی مواردآن، با عنوان عامل زیست شناختی ووراثتی یاد کرد. نقش وراثت وانتقال خلق وخو های پدر ومادر به فرزندان بر کسی پوشیده نیست. وراثت با وجود اختیار فرزندان، زمینه وبستر مناسبی برای پذیرش وحرکت فرزندان به سوی مسیر خاص را فراهم می آورد. از مواردی که امام رضا (علیه السلام) بر آن تأکید می فرماید، اخلاق نیک پدر ومادر است. حسین بن بشار واسطی به حضرت رضا (علیه السلام) نامه ای نوشت که یکی از بستگانم درخواست وصلت با من دارد؛ ولی بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: «اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نکن». (فلسفی، 1368: ج1، ص176)
در حدیثی دیگر حضرت رضا (علیه السلام) از پدرانش از امیر المؤمنین (علیه السلام) روایت کرده است که حضرت رسول (صلّی الله علیه وآله وسلّم) فرمود:
لا تسترضعوا الحمقاء ولا العمشاء فان اللبن یعدی؛ (عطاردی، 1406:ج 2، ص278)
زنان احمق وکم بین را برای شیردادن به کودکان خود اختیار نکنید؛ چرا که شیر زن [در بچه] اثر می گذارد.
تأثیر وراثت، به معنای اختیار نداشتن انسان نیست؛ بلکه بیان روند طبیعی انتقال صفات از اصل به فرع است. در حقیقت، سعادت، شقاوت، کفر، ایمان و… در کودک، حالت تعلیقی دارد که چون در محیط مساعد قرار گیرد، به فعلیت می رسد. به بیان دیگر، نقش وراثت، آن است که زمینه های سرشتی را قوی تر می کند وضریب امکان تحقق آن ها را در شرایط محیطی مناسب، افزایش می دهد.
پس اگر انسان در انتخاب همسر دقت کند وعوامل دینی واخلاقی را در اولویت قرار دهد، بستری فراهم می آورد تا در آینده بتواند به آسانی محبت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را به فرزند خود انتقال دهد.
پس از انتخاب همسر شایسته، در طلیعه ازدواج باید مهم ترین هدف ازدواج که همان تربیت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد. باید یاد خداوند متعال میهمان قلب های پاک زن ومرد باشد وآن ها، ضمن رعایت سایر آداب نکاح، از خداوند فرزند سالم وصالح بخواهند. در کتاب شریف فقه الرضا، در بارة نخستین برخورد زن ومرد، خطاب به شوهر، چنین آمده است:
هنگامی که زن به خانه تو وارد شد، پیشانی اش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان وبگو: «خداوندا! او را به امانت گرفته ام وبا میثاق تو بر خود حلال کرده ام؛ پروردگارا! از او فرزند بابرکت وسالم روزی ام کن وشیطان را در نطفه شریک مساز وسهمی برای او قرار مده». (امام رضا، 1406: ص 54)
در تربیت پیش از تولد کودک، به مرحله انعقاد نطفه نیز باید توجه داشت. بر اساس آموزه های دینی، یکی از مراحلی که در شکل گیری شخصیت دینی ومهدی باور فرزندان مؤثر است، مرحله انعقاد نطفه است. اعمال ورفتار والدین در برخوردهای تربیتی ومذهبی سهم عظیمی را در این امر ایفا می کند. خاصه اینکه شرع، دستور های زیادی برای این مرحله صادر کرده است که توجه به آن ها گامی مؤثر برای تربیت نسل منتظر می باشد. تجربه نشان می دهد خواندن دعاهایی که تقویت کننده ارتباط با امامان معصوم (علیهم السلام) است، در تربیت نسل مهدی باور مؤثر است.
در سورة قصص که به نقل ماجراهای قوم بنی اسراییل وحضرت موسی پرداخته است، خداوند تکوّن شخصیت موسی (علیه السلام) ورشد او را کنار سه زن مؤمن فوق العاده (مادر وخواهر آن حضرت وهمسر فرعون) نشان می دهد که این سه زن می توانند الگوی زنان عصر انتظار باشند. مسلماً اگر زنان بخواهند در عصر انتظار، فرزندانی مطهّر تربیت کنند، باید ویژگی های فوق العاده ای داشته باشند؛ مثلاً مادر حضرت موسی ظرفیت دریافت وحی داشته است؛ (هر چند این وحی در حدّ انبیا نبوده)
خداوند به مادر موسی نبوت فرزندش را چنین نوید می دهد:
﴿وَأَوْحَینَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیک وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ﴾؛ (قصص:7).
نوید نبوت مانند مقام های دنیایی نیست؛ بلکه پیام یک مجموعه مسؤولیت وتکلیف است. آن هم حضرت موسی که قرار بوده با سه قدرت نظامی، سیاسی واقتصادی فرعون، هامان وقارون مبارزه کند. این زن باید خود بانویی لطیف، عابد، عارف، سیاسی وبا درک نظامی باشد که خداوند به او چنین نوید وجایزه ای می دهد وگرنه اگر ظرفیت هریک از این ها را نمی داشت، بی تردید، برابر این بشارت، موضع می گرفت.
مرحله دوم نقش خانواده در تربیت دینی کودک، مرحله پس از تولد است. در این مرحله نیز به کارگیری اصول تربیتی، نقشی اساسی را در تربیت فرزند ایفا می کند؛ اما عواملی نیز هستند که احادیث سفارش می کنند آن ها را در تربیت فرزند رعایت کنیم؛ یکی از این موارد، لقمه حلال است. خوردن وآشامیدن، شرط حیات انسان وامری است که امر ونهی نمی پذیرد؛ اما این که انسان چه چیزی را بخورد وچه چیزی را نخورد، مهم است. دیناسلام، برای این مسأله اهمیت فراوان قائل شده است وآیات وروایات فراوانی در این زمینه وجود دارد: ﴿فَکلُواْ مِمَّا رَزَقَکمُ اللّهُ حَلالاً طَیبًا﴾؛
پدر ومادر باید بدانند که لقمه، حتی در دوران جنینی بر ایمان واعتقاد کودک اثر دارد. علاوه بر اینکه امام رضا (علیه السلام) به حلال بودن لقمه تأکید دارد، در سخنان گهربار حضرتش مواردی دیده می شود که برخی مواد غذایی را برای زنان باردار توصیه می فرماید. آن حضرت در این باره می فرماید:
به زنان آبستن خود کندر بخورانید که اگر در شکم، پسر دارند، هوشمند ودلیر گردد واگر دختر باشد، خوش خلق وزیبا گردد و…. (کمره ای، 1351ش: ج10، ص217)
2. تحکیم خانواده
در پرورش یک نسل منتظر، خانواده از جایگاه والایی برخوردار است. اگر بنا باشد مردم به حال خود رها شوند وهر کس به دنبال خواسته ها وهوس های خود برود، اجتماع به صورت ناموزون وناهماهنگ درمی آید وهرج ومرج وبی بند وباری بر آن، حاکم خواهد شد؛ چون اجتماع، وابسته به خانواده وتربیت خانواده است. از آن جا که اصلاح جامعه، به اصلاح فرد وابسته است، تا فرد، اصلاح نشود، جامعه هم اصلاح نمی شود ودر این اصلاح، نقش خانواده وزن، اهمیت بسزایی دارد. به طور کلی، اجتماع، همان خصوصیاتی را به خود می گیرد که افراد آن دارند ووقتی محیط، سالم می شود که افراد آن جامعه، مردمانی پرهیزگار باشند وپیوسته در راه اصلاح قدم بردارند. این حرکت تربیتی واخلاقی در جامعه، نشانگر وجود زنان ومادرانی است که مردانی باایمان وباتقوا را در خانواده ودر دامان پر مهر خود پرورش می دهند.
زن وشوهر در روابط عاطفی با یک دیگر باید این بیان گُهربار امام رضا (علیه السلام) را در نظر گیرند که:
اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی برد واگر شادمانی یابد، این خرسندی، وی را دچار باطل نمی کند وچون به اقتداری می رسد، بیش از آنچه حق دارد، نمی گیرد. (فضل الله، 1380: ص236)
امام رضا (علیه السلام) در سیره عملی خویش در راستای تقویت عواطف وتکریم شخصیت حاضران در خانه ودر جمع معاشران این گونه بود. ابراهیم بن عباس می گوید:
هرگز شخصیتی برتر از امام رضا (علیه السلام) ندیدم. هرگز پای خویش را مقابل همنشین خویش، دراز نمی کرد وپیش از او تکیه نمی داد. به خدمتگزاران دشنام نمی گفت، صدایش به خنده بلند نمی شد وهمواره با غلامان وزیردستان خود، کنار سفره غذا می نشست. (اربلی، 1421.ق: ج2، ص247)
3. خودسازی زنان در جایگاه مادران اجتماع
افرادی که می خواهند در جامعه منتظران، مثمر ثمر باشند ودیگران را در راستای اهداف جامعه منتظر بسازند، ابتدا باید خودساخته ومزین به شاخصه های نیکو باشند. مسأله خودسازی برای همه مهم است؛ اما برای زنان از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا نقش اصلی در تربیت نسل منتظر را زنان ایفا می کنند. زنان هستند که وظیفه اصلی آنان دیگرسازی است. اگر زنی خود به اخلاق مهدوی مزین باشد، می تواند بدون هزینه ای نسلی منتظر تحویل دهد. اهمیت نقش زنان در این باره به این دلیل است که مردان بیشتر تک مسؤولیتی هستند؛ یعنی تنها به ساختن خویش می پردازند؛ ولی زنان علاوه بر خودسازی به دگرسازی نیز می پردازند که همان پرورش فرزندان ونسل منتظر باشد. امام رضا (علیه السلام) با توجه به این مسؤولیت عظیم مادران، سفارش اکید داشت که با زنانی شایسته ازدواج کنند. آن حضرت می فرماید: ما أفاد عبد فائدة خیرا من زوجة صالحة إذا رآها سرّته وإذا غاب عنها حفظته فی نفسها وماله؛ (عطاردی، 1406: ج2، ص256). از آنچه گفته شد، نتیجه می گیریم که مادر، اولین الگوی اخلاقی برای فرزندان است. در جامعه ای که شاخصه های منتظر بودن در مادر نباشد، تربیت نسلی منتظر محال است؛ لذا برای تربیت نسلی منتظر بر ما است که به تربیت اخلاقی مادران توجه کنیم. البته تربیت ایمانی وعبادی مادران هم در تربیت نسل منتظر اثر دارد؛ اما اخلاق مادر چون عملا به کودک نشان داده می شود، اثر بارزتری دارد.
4.باور وایمان والدین برای تربیتی هدفمند
آنچه در فرآیند تربیت نسل منتظر، مهم است، این است که والدین باور داشته که در جامعه اسلامی مهدی باور، باید برای فرزند به تربیتی هدفمند توجه کرد. حضرت زکریا (علیه السلام) افق دیدش این نبود که فرزندی داشته باشد تا فلان رتبه مادی ودنیایی را به دست بیاورد؛ بلکه او به تربیتی هدفمند می اندیشید. حضرت زکریا می گوید: خدایا! به من فرزندی عطا کن که وارث علم یعقوب شود وعالمی دینی شود که بتواند علمش را به دیگران منتقل کند؛ نه اینکه صرفاً یک شهروند خوب وسالم باشد. خداوند متعال می فرماید:
﴿هُنَالِک دَعَا زَکرِیا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْک ذُرِّیةً طَیبَةً إِنَّک سَمِیعُ الدُّعَاء﴾ (آل عمران:38)
حضرت یحیا، فرزند دوره کهنسالی یک پیرمرد وپیرزن بوده؛ ولی با این حال، خداوند، او را به مقام یاوری پیامبر اولوالعزم زمان خویش نایل کرد. آن بزرگوار به سبب ممانعت از انجام فعل حرام، به دست «هیرودس پادشاه» به طرز فجیعی به شهادت رسید؛ ولی الآن با گذشت حدود دو هزار سال همچنان نام ومقبره اش پابرجا است. وقتی یکی از شاخصه های نسل مهدی باور از نگاه امام رضا (علیه السلام) اندیشیدن به آینده است، این تفکر، تربیت را نیز هدفمند می سازد.
5. به کار گیری اصول تربیتی
دربارة اصول تربیتی، می توان به نکاتی اشاره کرد؛ از جمله سلامت نفس مربی. کسانی که در مصدر وبستر تربیت قرار می گیرند، باید ابتدا به تربیت خود بپردازند. یک انسان تربیت شده، قادر خواهد بود درجایگاه مربی، نقش خود را به خوبی ایفا کند. در بیماری های ویروسی وواگیردار، معمولاً شخصی را که به بیماری مبتلا می باشد، از استفاده مشترک از وسایل، منع می کنند؛ زیرا انتقال میکروب، باعث بیمار شدن افرادی است که در آن محیط زندگی می کنند. در خانواده ای که پدری عصبانی، پرخاشگر، بدزبان یا مادری مضطرب، وسواسی وافسرده وجود دارد، مسلماً در روحیه فرزندان اثر منفی می گذارد.
از دیگر اصول، توجه به تفاوت های فردی است؛ یکی از اصولی که مربی باید در تربیت، به آن، توجه کند، اصل تفاوت های فردی است. در قرآن کریم، آیاتی وجود دارند که تفاوت ها وبرتری بین افراد را تشریح می کند. تفاوت ها در خلقت ودر عمل ودر محیط های گوناگون وجود دارد، وشکی نیست که این تفاوت های بین افراد، ناشی از حکمت الهی است؛ زیرا همین تفاوت است که آنان واجتماع را به سوی تکامل مستمر سوق می دهد؛ به طوری که اگر بشر مانند زنبور عسل، یکنواخت خلق شده بود، حسّ ترقی طلبی وبلندپروازی انسانی در نهاد او وجود نداشت. گاهی در بعضی از خانواده ها به مواردی برمی خوریم که بعضی از پدران ومادران به امید داشتن فرزندانی متدین، بدون اینکه ظرفیت روحی وتوانایی فرزندشان را در نظر بگیرند، اعمالی را بر آن ها تحمیل می کنند وبا این روش نادرست، حالت دلسردی وبدبینی به مسائل معنوی در فرزندان ایجاد می کنند واشکالات گوناگون تربیتی را هم به بار می آورند. امام رضا (علیه السلام) می فرماید:
حدّث الناس بما یعرفون، واترکهم ممّا لایعرفون. (عطاردی، 1406: ج2، ص456)
ای یونس با مردم طبق فهم ودانش آن ها سخن بگو، واز آنچه درک نمی کنند دست بکش.
6. تشویق جوانان به ازدواج
در جامعه ای که سن ازدواج بالا می رود وجوانان تمایلی به ازدواج نشان نمی دهند، فساد اخلاقی روز به روز بیشتر می شود؛ به علاوه، شور ونشاط جوانی برای تربیت فرزند در سنین پایین تر، بیشتر است. باید مشکلات ازدواج جوانان امروزی را که بیشتر مسائل دست وپا گیر وساختگی خودمان است، از سر راه برداشت. 20 تا 25 سالگی، سنی است که اوج نشاط وشادابی است واگر جوانان جامعه در این سن ازدواج کنند، این نشاط وفعالیت، صرف تربیت فرزند می شود؛ در نتیجه نسلی که اینان پرورش می دهند، بسیار به معیارها وشاخص های نسل منتظر، نزدیک است. در مقابل، جامعه ای که جوانان در فاصله سنی بین 30 تا 40 ازدواج می کنند، ونشاط وفعالیت جوانی شان صرف تفریحات ناسالم وگناه شده است، پدر ومادری که به تفریحات ناسالم دوران جوانی عادت کرده اند، آیا می توانند نسل منتظری را تربیت نمایند؟. از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است:
جاء رجل إلی أبی جعفر (علیه السلام)، فقال أبی: «هل لک من زوجة؟» قال: «لا» قال: «ما أحبّ أن لی الدّنیا وما فیها وأنی أبیت لیلة لیس لی زوجة» ثمّ قال أبی (علیه السلام): «رکعتین یصلّیهما رجل متزوّج أفضل من رجل یقوم لیله ویصوم نهاره أعزب. (عطاردی، 1406: ج2، ص256)
مردی خدمت حضرت باقر (علیه السلام) آمد. امام به او فرمود: «آیا همسر داری؟» گفت: «ندارم». فرمود: «من دوست ندارم شبی زن نداشته باشم؛ در صورتی که همه دنیا مال من باشد». سپس حضرت فرمود: پدرم می فرمود: «دو رکعت نمازی که مرد متأهل می خواند بهتر از مجردی است که روزها را روزه داشته باشد وشب ها را به عبادت بگذراند».
در محیط خانواده، پدران ومادران باید فرهنگ صحیح ازدواج وهمسرداری را به جوانان بیاموزند، تا شاهد تربیت نسلی منتظر باشیم.
تربیت نسل منتظر وسازوکارهای آن در جامعه
در برخی مسائل تربیت دینی، نقش جامعه نسبت به خانواده پر رنگ تر است؛ لذا در این نوشتار به برخی سازوکارهای تربیت نسل منتظر که بر عهده جامعه است، اشاره می کنیم. منظور از جامعه، نهادهای گوناگونی چون دستگاه های تبلیغاتی، ارگان های فرهنگی وآموزشی است.
1.شناساندن امام زمان به مردم
آشکار است که اقبال قلبی، از شناخت واحساس محبّت، مایه می گیرد؛ از این رو مهم ترین وظیفه ای که شیعة منتظر بر عهده دارد، کسب معرفت دربارة وجود مقدّس امام وحجّت زمان خویش است. در روایات نیز بر معرفت امام تأکید فراوانی شده است. در تربیت، معرفت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بهترین وسیله تربیت ایمانی نسل منتظر است. اگر معرفت امام برای منتظر حاصل شود، او خود را در جبهه امام می بیند واحساس می کند در خیمه امام وکنار آن حضرت قرار گرفته است؛ بنابراین لحظه ای در تلاش برای تقویت جبهه امام خویش کوتاهی نمی کند. اگر بتوانیم انسان هایی با معرفت به امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تربیت کنیم، می توانیم بگوییم تا حدی برای ظهور، زمینه سازی کرده ایم.
امام رضا (علیه السلام) در هر فرصتی سعی داشت به معرفی آن امام بزرگوار بپردازد. امام به دعبل خزایی فرمود: «یا دعبل! الإمام بعدی محمّد ابنی وبعد محمّد ابنه علی، وبعد علی ابنه الحسن، وبعد الحسن ابنه الحجّة القائم المنتظر فی غیبته، المطاع فی ظهوره، لو لم یبق من الدنیا إلّا یوم واحد لطوّل اللّه عزّ وجلّ ذلک الیوم حتی یخرج فیملأ الأرض عدلا کما ملئت جورا. (عطاردی، 1406: ج1، ص224)
امام در معرفی نشانه های قائم به اباصلت هروی فرمود:
در عمرِ پیرمردان ودر منظرِ جوانان است، هر گاه کسی او را مشاهده کند، گمان می کند چهل ساله یا کمتر است. یکی از علامات او، این است که با مرور شب وروز، پیر نمی شود؛ تا آن گاه که اجلش فرا رسد. (عطاردی، 1406: ج1، ص226)
وظیفه نهادهای گوناگون آموزشی وفرهنگی است که چهره حقیقی امام عصر را برای نسل جوان معرفی کنند.
2. ترویج خدا گرایی در جامعه
ایمان به خدا وخداگرایی در رفتار واعمال، از نکات مهم واساسی برای منتظر است. خداوند متعال در قرآن کریم در بارة شیعیان منتظر در آخرالزمان آیاتی دارد که ما به یکی از آنها در اینجا اشاره می کنیم؛ خداوند می فرماید: ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یرْتَدَّ مِنکمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یحِبُّهُمْ وَیحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِک فَضْلُ اللّهِ یؤْتِیهِ مَن یشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ﴾ (مائده: 54).
3.ترویج فرهنگ حق باوری (حق پویی)
در دوران آخر الزّمان همه چیز مشتبه می گردد وفتنه ها فراوان می شود، ستاره های آسمان هدایت، سالیان درازی از غروبشان می گذرد وآخرین آن ها مدّت ها است که از دیدگان بشرغایب شده است، در این وضعیت مشتبه وآلوده به شبهات، مؤمنان ومتعهدان به امام (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) باید مسیر حق را تشخیص داده، در مسیر آن حرکت کنند. در تربیت انسان منتظر، باید او را به گونه ای پرورش داد که به دنبال حقایق باشد. از منظر امام رضا (علیه السلام) حق، پذیرش توحید وحقانیت انبیا از آدم تا خاتم وتصدیق همة امامان در جایگاه جانشینان رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) است. در یک کلام حق، پذیرفتن اصول دین است، آن گونه که قرآن واهل بیت بیان می کنند [ر.ک: ابن بابویه قمی، 1426: ج1، ص120-125].
4. گسترش عدالت محوری در جامعه
وقتی به جهان کنونی ومردم ستم دیده ومظلوم می نگریم، در نگاه نخست، چنین به نظر می رسد که پاک کردن زمین از ظلم وستم وبرچیدن بساط طاغوت، ناممکن است ومظلومان عالم، فریادرسی ندارند، تا حق آنان را از طاغوتیان بگیرد. از سویی، حکمت خداوند بر این تعلق گرفته است که زندگانی انسان براساس فطرت خدادادی جاری شده، شالوده آن که عدالت وعدالت خواهی وظلم ستیزی است، بدون پاسخ نماند. از طرفی دیگر، مسأله عدل در اسلام از روز نخست در همة زمینه ها از بُعد عقیدتی ودینی گرفته تا بُعد فقهی واجتماعی، مورد توجه وعنایت بوده است.
بشر در طول زمان، همیشه منتظر روزی بوده است که عدالت در جوامع حاکم شود وهم چنان در آرزوی آن، لحظه شماری می کند؛ تا آن رؤیای دیرینه بشر با ظهور عدل مشتهر به وقوع بپیوندد. امام رضا (علیه السلام) امام زمان را عدالت گستر می داند ومی فرماید:
الرابع من ولدی ابن سیدة الإماء، یطهّر اللّه به الأرض من کلّ جور ویقدّسها من کلّ ظلم [وهو] الذی یشک الناس فی ولادته وهو صاحب الغیبة قبل خروجه، فإذا خرج أشرقت الأرض بنوره ووضع میزان العدل بین الناس، فلا یظلم أحد أحدا؛ (عطاردی، 1406ق: ج1، ص223).
در دعای افتتاح امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با عنوان عدل معرفی شده است: اللّهمَّ وصَلِّ علی ولی أمرِکَ القائِمِ المُؤَمَّلِ وَالعَدْلِ المُنْتَظَر؛
وقتی امامی عدالت گستر است، باید در جامعه نسلی را تربیت کرد که در پی عدالت وخواهان عدالت باشند. عدالت، باید محور اساسی مسائل جامعه باشد ودر بحث عدالت، تفاوتی بین افراد نیست.
5. تقویت دین داری در جامعه
امام رضا (علیه السلام) می فرمایند: رحم اللَّه عبدا أحیا أمرنا. (فلسفی، 1368: ج1، ص109)
امر دین به معنای مجموعه ای از آموزه های اجتماعی دین است. امام رضا (علیه السلام) می خواهد که دین توسط مردم زنده نگه داشته شود، بنابراین در تربیت نسل منتظر، باید دقت کرد که آن ها را به گونه ای تربیت نمود که مفاهیم وآموزه های دین را به خوبی بدانند وبه احیا ونشر آن نیز بپردازند.
6. منزلت شناسی
از دیگر ابعاد تربیتی نسل منتظر، توجّه دادن او به موقعیت، ارزش ومنزلتش در اجتماع بشری ونزد خداوند متعال است. نسل منتظر باید بداند که جایگاه ومنزلتی که در روایات برای او ذکر شده، مقامی بس عظیم وارزشمند است. بلندی ومرتبت مقام منتظر به حدی است که آنان را به شهدای در راه خدا تشبیه کرده اند. انتظار از باور های بسیار با ارزش در تفکر شیعی واسلامی است که در روایات ما برترین اعمال امت نامیده شده است. بر همین اساس، منتظر نیز باید بهترین امت باشد. اتصاف به صفت انتظار، تناسب وسنخیت با این مفهوم باارزش را می طلبد. جایگاه منتظر، جایگاه یک مؤمن متدین وآشنا به وظایف خویش متناسب با زمان ومکان است. در ارزش، جایگاه ومنزلت منتظر مؤمن ومتعهد، همین بس که هر کدام از آنان با پنجاه نفر از اصحاب رسول گرامی خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) مقایسه شده وبرتر شناخته شده اند. این معنا در کلامی نورانی وآسمانی از وجود نازنین پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله وسلّم) چنین آمده است:
«سیأتی قوم من بعدکم، الرجل منهم له أجر خمسین منکم». قالوا: «یا رسول الله نحن کنا معک ببدر وحنین وأحد ونزل فینا القرآن» فقال: «إنکم لو تحملون ما حملوا لم تصبروا صبرهم»؛ (مجلسی، 1421: ج52، ص130)
«بعد از شما قومی خواهد آمد که پاداش هر یک از آن ها برابر پاداش پنجاه نفر از شما است». گفتند: «یا رسول الله مگر نه این است که ما در حضور شما در بدر واحد وحنین شرکت جستیم وقرآن در میان ما نازل شد؟» فرمود: «اگر آنچه بر آن ها روی خواهد داد، بر شما روی می داد، شما نمی توانستید چون آن ها صبر وشکیبایی را پیشه خود سازید».
بنابراین باید نسل منتظر را آشنا با وظایف ومنزلتشان کرد؛ تا دشمنان نتوانند با تبلیغات، شأن ومنزلت آن ها را کمرنگ نشان داده، آن ها را مجذوب خود کنند.
7.نهادینه کردن فرهنگ انتظار
یکی از عقایدی که باید آن را در نسل منتظر نهادینه کرد، انتظار فرج است. عقیده منتظر بودن، انسان را به گونه ای رشد می دهد که متناسب با جامعه مهدوی باشد. امام رضا (علیه السلام) می فرماید:
إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِی الَّذِی یجِبُ أَنْ ینْتَظَرَ فِی غَیبَتِه؛ (ابن بابویه قمی، 1395: ج2، ص377) به راستی قائم ما که مهدی است، آن است که باید در حال غیبتش انتظار او را بکشند.
انتظار در زمان غیبت که امام رضا (علیه السلام) در کلام خود از آن سخن گفته است، انتظاری عملی است؛ یعنی نسلی که همچون امام زمان زندگی می کنند ومی کوشند در غیاب حضرت، فرهنگ مهدوی را بر جامعه حاکم کنند. این انتظار است که پسندیده ونیکو ومورد نظر امام است.
8. ایجاد فضای مساعد تربیتی در جامعه
محیط مساعد تربیتی، برای تربیت همه جانبه لازم است. اگر جامعه اصلاح نشود، تلاش مربیان به نتیجه مطلوب نمی رسد. جامعه فاسد، افراد را به فساد می کشاند. یک نسل مطهّر، نیازمند یک فضای سالم است تا بتواند در آن رشد کند؛ به عبارت دیگر، برای آنکه فرزندان ونسلی منتظر ومطهّر از خود به یادگار بگذاریم، لازم است پیش از آن، خود به این باور برسیم که می توانیم وباید چنین فضای طاهری را مهیا کنیم. در بستر چنین فضای طاهری است که انجام وظایف عبادی برای نسل جدید امکان پذیر می شود. انقلاب امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) یک انقلاب جهانی است، نه یک انقلاب منطقه ای ومحلی. نمی توان تنها به آموزش وتربیت کودک در خانه ومدرسه همت گماشت؛ در حالی که فضای کشور وجهان، فضایی ضد مهدوی است.
امام رضا (علیه السلام) در زمان خود با وجود حکامی چون مأمون با تدابیر خود فضای مطهّری را برای نشر فرهنگ اسلام به وجود آورد. به نظر می رسد زهد وپرهیزکاری امام بود که این فضای مطهّر را به وجود آورد؛ لذا بر متولیان امر تربیت است که با تمسک به سیره عملی امام، فضایی مطهر را در جامعه به وجود آورند. یکی از روش های امام (علیه السلام) امر به معروف بود که پیوسته آن را به اصحاب سفارش می کرد ومی فرمود:
إذا امتّی تواکلت الأمر بالمعروف والنّهی عن المنکر فلیأذنوا بوقاع من اللّه تعالی؛ (عطاردی، 1406: ج2، ص382) هر گاه امت من امر به معروف ونهی از منکر را ترک کنند، باید در انتظار عذاب پروردگار باشند.
امام نه تنها مردم را به امر به معروف ونهی از منکر دعوت می کرد، بلکه خود نیز به اجرای این فریضه الهی می پرداخت تا فساد وفحشای دشمن را خنثا کند. در کتاب ارشاد ذکر شده است که علی بن موسی (علیه السلام) در خلوت، مأمون را بسیار نصیحت می کرد واز خداوند عز وجل بیم می داد وکارهای خلافی را که انجام می داد، تقبیح می کرد (شیخ مفید، 1413: ج2، ص269).
9. آموزش وگسترش مراسم عبادی در جامعه
از راه های تعالی ورشد معنویت وباورهای دینی در خانواده وجامعه، آموزش وگسترش فرایض الهی در جامعه است. در این مورد نیز والدین باید در خانه بکوشند تا انجام فرایض عبادی وفلسفه آن را برای فرزند بیان کنند. در کنار این آموزش، نهادهای تربیتی جامعه چون آموزش وپرورش، دانشگاه، صدا وسیما ورسانه های تبلیغاتی هم باید در گسترش تعالیم وفرایض عبادی دین بکوشند؛ برای نمونه می توان در جامعه، فریضه الهی نماز را گسترش داد که به گفته قرآن کریم، نماز بازدارنده از فحشاء ومنکرات است. امام رضا (علیه السلام) در بارة فلسفه نماز می فرماید:
إنّ علة الصلاة أنها إقرار بالرّبوبیة للّه عزّ وجلّ، وخلع الأنداد وقیام بین یدی الجبّار جلّ جلاله بالذّلة والمسکنة والخضوع والاعتراف، والطّلب للإقالة من سالف الذّنوب، ووضع الوجه علی الأرض کلّ یوم إعظاما للّه جلّ جلاله وأن یکون ذاکرا غیر ناس ولا بطر ویکون خاشعا متذلّلا راغبا طالبا للزیادة فی الدّین والدنیا مع ما فیه من الإیجاب، والمداومة علی ذکر اللّه عزّ وجل باللّیل والنهار ولئلّا ینسی العبد سیده ومدبّره وخالقه، فیبطر ویطغی ویکون ذلک فی ذکره لربّه عزّ وجلّ، وقیامه بین یدیه زاجرا له عن المعاصی، ومانعا له من أنواع الفساد. (عطاردی، همان: ج2، ص155)
از دیگر موارد تاثیرگذار در جامعه می توان به همجواری وبودن در محضر قرآن اشاره کرد. تعالیم قرآنی باید به طُرق گوناگون بین افراد جامعه شناخته وعمل شود. امام رضا (علیه السلام) می فرماید:
اجْعَلُوا لِبُیوتِکُمْ نَصِیباً مِنَ الْقُرْآنِ فَإِنَّ الْبَیتَ إِذَا قُرِئَ فِیهِ الْقُرْآنُ یسِّرَ عَلَی أَهْلِهِ وکَثُرَ خَیرُهُ وکَانَ سُکَّانُهُ فِی زِیادَة؛ (فیض کاشانی، بی تا: ج2، ص220)
برای خانه های خود، بهره ای از قرآن کریم، قرار دهید؛ زیرا در خانه ای که قرآن قرائت شود، گشایش برای ساکنانش فراهم آید وخیرش فراوان شود واهل خانه در برکت وفزونی باشند.
10. تأکید بر نقش تعقل در جامعه
عده ای بر این باورند که عبادات، منحصر است در انجام نماز وخواندن نمازهای مستحب وگرفتن روزه های واجب ومستحب، بدون آن که در رمز وراز آن اندیشه کنند، یا در زمان واوضاع آن تعقل نمایند؛ در حالی که در قرآن بیش از هزار بار، کلمة «علم» ومشتقات آن، که نشانه باروری خرد واندیشه است تکرار شده است وافزون بر هفده آیه به طور صریح انسان را به تفکر دعوت کرده است. بیش از ده آیه با کلمه «انظروا» (دقت کنید) شروع شده است. بیش از پنجاه مورد کلمه «عقل» ومشتقّات آن به کار رفته است ودر چهار آیه نیز قاطعانه به تدبّر در قرآن امر شده است. همچنین از کلمه «فقه» و«تفقّه» وامثال آن بهره گرفته شده است. امام هشتم اصلی ترین عبادت را اندیشیدن وبهره وری از خرد می داند ومی فرماید:
لیست العبادة کثرة الصّیام والصّلوة، وانّما العبادة کثرة التّفکر فی امر اللّه؛ (ابن بابویه، 1378: ج1، ص156)
عبادت، زیادی روزه ونماز نیست؛ بلکه بسیار اندیشیدن در امر خداوند است.
11. ارج نهادن به پرهیزکاری در جامعه
محمد بن موسی بن نصر رازی می گوید: از پدرم شنیدم که می گفت: مردی به حضرت رضا (علیه السلام) عرض کرد: «به خدا قسم! روی زمین، از جهت پدر، احدی شریف تر از تو نیست» آن بزرگوار فرمود: «پدران مرا تقوا مشرف ساخت واطاعت خدا، ایشان را بهره مند گردانید». مرد دیگری به آن بزرگوار عرض کرد: «به خدا قسم که بهترین مردمانی». آن حضرت فرمود: «ای مرد! قسم یاد مکن. بهتر از من کسی است که نزد خدا تقوای او زیادتر از من باشد واطاعت خدا را بیش از من رعایت کند. به خدا قسم! این آیه نسخ نشده است: ﴿وَجَعَلْناکمْ شُعُوباً وقَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکرَمَکمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکم﴾. (ابن بابویه قمی، 1378: ج2، ص236)
12. تبلیغات سالم همراه با عمل
در ارائه دین به مردم، نقش تبلیغات بسیار مهم است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: اگر مردم، معارف دین را از ما می شنیدند، عاشق دین می شدند. (ابن بابویه، 1403: ص180)
اگر اسلام ناب وصحیح از زبان اسلام شناسی آگاه ودلسوز گفته شود، همه تشنگان را به خود جذب کرده ومکاتب مادی وضد دینی تعطیل می شود؛ چون مردم می فهمند که سعادت آن ها در سایه دین است.
امروزه کشورهای بزرگ، تحقیقات گسترده ای در زمینه اسلام انجام می دهند وبه طور مرموز با نوشتن کتاب ومقاله وفیلم ونمایشنامه با نام دین، دین را می کوبند. وظیفه ما است که با تبلیغات سالم، همراه علم وعمل، به مبارزه با دشمنان اسلام برخیزیم.
نتیجه
یکی از مسائل حساس جامعه کنونی، تربیت نسلی است که با امام عصر خود وفرهنگ ظهور آشنا باشند. در این راستا، خانواده وجامعه هر دو نقشی اساسی را در تربیت دینی نسل منتظر ایفا می کنند.
امام رضا (علیه السلام) به موضوع مهدویت نظر داشته ودر روایات متعددی به موضوع فضیلت انتظار اشاره فرموده است. از نگاه آن حضرت، دین محوری، خدامحوری، اندیشیدن به آینده، با یاد امام عصر زندگی کردن، تفکر جهانی داشتن، وآمادگی ظهور وتخلق به اخلاق امام، از شاخصه های نسل منتظر است.
با توجه به ویژگی ها وشاخصه هایی که آن امام برای نسل منتظر ارئه می دهد، می توان راهکارهایی را برای تربیت دینی نسل منتظر ارائه داد. در تربیت دینی نسل منتظر، خانواده وجامعه هر دو تاثیر بسزایی دارند؛ لذا در این نوشتار، سازوکارهای تربیت دینی در دو حوزه خانواده وجامعه به طور جداگانه بررسی شده است. البته تعیین کردن یک سازوکار برای خانواده به معنای تأثیر نداشتن جامعه نیست؛ بلکه در تمام موارد، خانواده وجامعه با هم نقش دارند؛ اما گاهی نقش یکی از دیگری پررنگ تر وحساس تر است. توجه به نقش خانواده، باور وایمان والدین برای تربیتی هدفمند، خودسازی اخلاقی زنان در جایگاه مادران اجتماع، تحکیم خانواده، به کار گیری اصول تربیتی وتشویق جوانان به ازدواج، از راهکارهایی است که نقش خانواده در آن پررنگ تر است.
شناساندن امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به مردم، ترویج خداگرایی در جامعه، ترویج فرهنگ حق باوری وخدامحوری وعدالت خواهی، تقویت دینداری وایجاد فضای مطهر، آموزش وگسترش مراسم عبادی، تأکید بر نقش تعقل ونهادینه کردن انتظار فرج از مسائلی است که جامعه در اجرای آن نقش حساسی دارد.
فهرست منابع
قرآن کریم.
1. ابن بابویه قمی، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1426ق.
2. ...، کمال الدین وتمام النعمه، تهران، اسلامیه، چ2، 1395.ش.
3. ...، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین، 1403ق.
4. ابن فارس، أبو الحسین أحمد بن فارس، مُعْجَمُ مقاییس اللُّغَة، بیروت، دار إحیاء التراث العَرَبی، 2001م.
5. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّة، قم، انتشارات الشّریف الرّضی، 1421ق.
6. امام رضا، علی بن موسی، الفقه یا فقه الرضا، تحقیق مؤسسه آل البیت، مشهد، انتشارات المؤتمر العالمی للامام الرضا، 1406 ق.
7. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406ق.
8. جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغة، بیروت، دار العلم للملایین، چ4، 1407ق.
9. خواجه طوسی، نصیر الدین، اخلاق ناصری، تهران، خوارزمی، بی تا.
10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، تهران، مرتضوی، 1332ش.
11. زبیدی، مرتضی، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، 4141ق.
12. شیخ طوسی، محمدبن حسن، الغیبه، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1386ش.
13. شیخ مفید، الإرشاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
14. عطاردی، عزیز الله، مسند الامام رضا (علیه السلام)، مشهد، آستان قدس، 1406ق.
15. غزالی، ابوحامد، احیاء العلوم، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، چ3، 1372ش.
16. فضل الله، محمد جواد، تحلیلی از زندگی امام رضا (علیه السلام)، ترجمه سید محمد صادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1380ش.
17. فلسفی، محمد تقی، روایات تربیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368ش.
18. فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، بیروت، مکتبه لبنان، 1987م.
19. قطب راوندی، الخرائج والجرائح، قم، مدرسه امام مهدی، 1409ق
20. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، نور، 1362ش.
21. کمره ای، محمد باقر، آسمان وجهان، تهران، اسلامیه، 1351ش.
22. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دارالمعارف للمطبوعات، 1421ق.
23. مصطفوی، حسن، التحقیق، تهران، وزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، 1416ق.
24. مطهری، مرتضی، تعلیم وتربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1373ش.
: 
: 
: 
: