(۱۱۸) بايدها ونبايدهاى گفتگو از فرهنگ مهدوى (۲)

بايدها ونبايدهاى گفتگو از فرهنگ مهدوى (۲)

اشاره:
در قسمت اول گفتيم كه تبليغ وترويج فرهنگ مهدوى نيازمند كسب تواناييها وآمادگيهاى مختلفى است كه در مجموع مى توان آنها را به دو دسته (بايسته هاى عملى) و(بايسته هاى نظرى) تقسيم كرد. در مورد بايسته هاى عملى به طور اجمال گفتيم كسى كه مى خواهد ديگران را به سوى امام زمان (ع) فرا خواند بايد خود بيش وپيش از ديگران با آن حضرت رابطه معنوى داشته باشد. در مورد كم وكيف اين رابطه معنوى هم كمى صحبت كرديم. اما در مورد بايسته هاى نظرى تنها به اين نكته اشاره كرديم كه مبلّغ فرهنگ مهدوى بايد امام زمان خود را به خوبى بشناسد وبداند آن امام چه راه وهدفى را دنبال مى كند وچه حرف وسخنى براى امروز وفرداى شيعيان خود دارد، تا از اين طريق هم خود از نادانى، تيرگى وگمراهى رهايى يابد وهم بتواند ديگران را به دانايى، روشنايى ورستگارى رهنمون سازد. حال سخن بر سر اين است كه امام مهدى (ع) را به چه روش واز طريق چه منابعى مى توان شناخت؟
دو ديدگاه در شناخت امام زمان (ع)
شخصيت وابعاد وجودى امام مهدى (ع) را از ديدگاههاى مختلف مى توان مورد مطالعه وبررسى قرار داد كه مهم ترين آنها (ديدگاه اعتقادى (كلامى) - تاريخى) و(ديدگاه فرهنگى - اجتماعى) است. پيش از آن كه به بررسى هر يك از ديدگاهها بپردازيم، لازم است يادآورى كنيم كه اين دو ديدگاه، مكمل يكديگرند وبدون شك نمى توان بدون شناخت درست اعتقادى - تاريخى از امام مهدى (ع) به شناخت فرهنگى - اجتماعى از آن حضرت دست يافت.
۱. ديدگاه اعتقادى - تاريخى
در اين ديدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصيت وزندگانى امام مهدى (ع) مورد توجه قرار مى گيرد: نخست اين كه آن حضرت، حجت خدا، تداوم بخش سلسله حجتهاى الهى ودوازدهمين امام معصوم از تبار امامان معصوم شيعه (ع) است كه در حال حاضر در غيبت به سر مى برند ؛ دوم اين كه ايشان شخصيتى است تاريخى كه در مقطع زمانى معينى از پدر ومادر مشخصى به دنيا آمده، حوادث متعددى را پشت سر گذاشته، با انسانهاى مختلفى درارتباط بوده ومنشأ رويدادها وتحولات مختلفى در عصر غيبت صغرى بوده اند.
براين اساس در بيشتر كتابهايى كه با ديدگاه اعتقادى - تاريخى به بررسى شخصيت وابعاد وجودى امام مهدى (ع) پرداخته اند با سرفصلهاى مشابهى روبرو مى شويم كه برخى از مهم ترين آنها به قرار زير است:
۱. لزوم وجود حجت الهى در هر عصر؛ ۲. اثبات ولادت؛ ۳. دلايل امامت؛ ۴. ويژگيهاى شخصى؛ ۵. فلسفه غيبت؛ ۶. نواب خاص؛ ۷. راز طول عمر؛ ۸. معجزات؛ ۹. توقيعات (پيامها)؛ ۱۰. نشانه هاى ظهور آن حضرت و...
قطعاً پرداختن به همه كتابهايى كه از قرنها پيش تاكنون با ديدگاه يادشده به رشته تحرير درآمده اند، در گنجايش اين مقاله نيست، پس به ناچار به ذكر عناوين ونويسندگان برخى از مهم ترين اين كتابها - كه در واقع مصادر اصلى فرهنگ مهدوى شيعى به شمار مى آيند - به ترتيب تاريخ اشاره مى كنيم.
شايان ذكر است كه برخى از اين كتابها در زمره مجموعه كتابهاى حديثى يا تاريخى شيعه اند كه بخشى را به بررسى ابعاد اعتقادى وتاريخى فرهنگ مهدوى اختصاص داده اند:
۱. الكافى، ابى جعفر محمد بن يعقوب كلينى (درگذشته به سال ۳۲۸ يا ۳۲۹ ق)؛
همانطور كه مى دانيد كتاب الكافى جزء كتابهاى چهارگانه (كتب اربعه) روايى شيعه است كه در ۸ جلد(عربى) به چاپ رسيده است.
اين مجموعه ۸ جلدى شامل سه بخش كلى اصول (جلد ۱ و۲)، فروع (جلد ۳ - ۷) وروضه (جلد ۸) مى باشد كه (اصول كافى) دربردارنده روايات اعتقادى، (فروع كافى) در بردارنده روايات فقهى وعبادى و(روضه كافى) شامل، روايات اخلاقى است.
شايان ذكر است كه جلد اول ودوم كتاب الكافى كه مباحث اعتقادى را دربردارد، با عنوان اصول كافى در چهارجلد ترجمه شده ودر دسترس همه علاقه مندان به معارف شيعى قرار گرفته است.(۱)
بخش عمده اى از جلد اول (متن عربى) اين كتاب (ص ۱۶۸-۵۵۴) با عنوان (كتاب الحجّه) به بيان دلايل وجود حجت خدا در عالم هستى، ويژگيهاى امامان معصوم(ع)، دلايل امامت هر يك از امامان شيعه وتاريخ زندگانى آنها اختصاص يافته است.
عزيزانى كه علاقه مندند مباحث يادشده را از متن ترجمه شده جست وجو كنند مى توانند به جلد اوّل اين كتاب (صص ۲۳۶-۳۹۵) وجلد دوم آن مراجعه كنند.
۲. كمال الدين وتمام النعمة، ابى جعفرمحمد بن على بن الحسين معروف به (ابن بابويه) و(شيخ صدوق) (در گذشته به سال ۳۸۱ ق):
چنانكه مرحوم شيخ صدوق در مقدمه اين كتاب آورده است، امام مهدى (ع) در رؤيايى صادقه دستور تأليف كتاب يادشده را به ايشان داده اند.
كتاب كمال الدين وتمام النعمة كه يكى از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدويت به شمار مى آيد، مشتمل بر يك مقدمه و۵۸ باب است. در مقدمه به پاسخ برخى شبهات در مورد امام مهدى (ع) پرداخته شده ودر ابواب كتاب موضوعات متنوعى مورد بررسى قرار گرفته است. برخى از موضوعاتى كه در اين ابواب بررسى شده به شرح زير است: احوال كسانى كه عمرهاى طولانى داشته اند؛ دلايل نياز مردم به امام؛ رواياتى كه از پيامبر (ص) وامام معصوم (ع) در مورد غيبت امام دوازدهم وارد شده است؛ ميلاد امام مهدى (ع)؛ كسانى كه آن حضرت را ديده اند؛ توقيعاتى كه از امام مهدى(ع) رسيده است و...
اين كتاب نيز ترجمه شده وبراى همگان قابل استفاده است.(۲)
۳. كتاب الغيبة، ابن ابى زينب، محمّد بن ابراهيم بن جعفر، معروف به نعمانى (از علماى قرن چهارم هجرى قمرى)؛
اين كتاب ياد شده مشتمل بر يك مقدمه و۲۶ باب است. نويسنده در مقدمه نسبتاً طولانى اين كتاب، به بيان دلايل وانگيزه تأليف كتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتى چون ضرورت شناخت امام(ع)؛ غيبت امام زمان(ع)؛ ويژگيها وخصائل حضرت صاحب(ع)؛ علائم پيش از ظهور؛ وضع شيعه هنگام قيام قائم(ع) و... را بررسى كرده است.
كتاب الغيبة نيز ترجمه شده وبه همراه متن عربى در اختيار اهل پژوهش قرار گرفته است.(۳)
۴. الإرشاد فى معرفة حجج اللَّه على العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به (شيخ مفيد) (درگذشته به سال ۴۱۳ ق).
اين كتاب مجموعه كاملى از تاريخ زندگانى وشرح احوال واوصاف امامان شيعه است كه در يك مقدمه و۴۰ باب سامان يافته است. باب ۳۵ تا ۴۰ اين كتاب به امام مهدى(ع) اختصاص يافته ودر آنها موضوعاتى چون تاريخ ولادت؛ ادله امامت؛ معجزات ونشانه هاى ظهور آن امام بررسى شده است.
متن اصلى اين كتاب نيز چون چند كتابى كه پيش از اين از آنها ياد شد، به همراه ترجمه فارسى به چاپ رسيده است.(۴)
شايان ذكر است كه شيخ مفيد(ره) رساله هاى مستقلى نيز در باب غيبت امام عصر(ع) وپاسخ به سؤالات وشبهات مطرح در اين زمينه دارند كه از آن جمله است:
الرسالة فى الغيبة(۵) (چهار رساله مستقل) والفصول العشرة فى الغيبة.(۶)
۵. كتاب الغيبة، ابى جعفر محمدبن الحسن الطوسى، معروف به (شيخ طوسى) (درگذشته به سال ۴۶۰ ق.)
اين كتاب كه در مجموعه معارف مهدوى شيعه جايگاه خاص وقابل توجهى دارد، از ديرباز مورد توجه علما وانديشمندان بوده وبسيارى از كسانى كه در سده هاى اخير به تأليف كتاب در اين زمينه پرداخته اند، از آن بهره بردارى كرده اند.
چنانكه شيخ طوسى (ره) در مقدمه كتاب آورده است، ايشان اين كتاب را براى بررسى مباحث مختلف مرتبط با غيبت حضرت صاحب الزمان (ع)، دليل آغاز غيبت وعلت استمرار آن وهمچنين پاسخ به شبهات وسؤالاتى كه در اين زمينه ها از سوى مخالفان مطرح مى شده، به رشته تحرير درآورده اند.
اين كتاب نيز چون برخى ديگر از كتابهايى كه از آنها ياد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر(ع) در زمان غيبت ودلايل موجود در اين زمينه وهمچنين اثبات تولد آن حضرت پرداخته وبا ذكر برخى از توقيعاتى كه از سوى آن حضرت صادر شده، معرفى برخى از كسانى كه در دوران غيبت صغرى توفيق وكالت ونمايندگى از سوى امام مهدى (ع) را داشته اند وهمچنين بيان برخى نشانه هاى ظهور مباحث خود را به پايان برده است.
كتاب ياد شده نيز ترجمه شده وبراى كسانى كه توانايى استفاده از متن عربى را ندارند قابل استفاده است.(۷)
۶. إعلام الورى بأعلام الهدى(۸)، ابى على الفضل بن الحسن الطبرسى معروف به (امين الاسلام طبرسى) (۴۶۸-۵۴۸ ق). اين كتاب كه در دو جلد به چاپ رسيده دربردارنده تاريخ زندگانى، دلايل ومعجزات وفضائل ومناقب پيامبر گرامى اسلام (ص) واهل بيت عصمت وطهارت (ع) است. در بخش پايانى كتاب يادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شيعيان در ضمن پنج باب به شرح زير بررسى شده است:
باب اول: نام، كنيه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم وكسانى كه آن حضرت را ديده اند؛ باب دوم: رواياتى كه در زمينه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت رسيده است؛ باب سوم: چگونگى استدلال به روايات براى اثبات امامت آن حضرت، دلايل ونشانه هايى كه در دوران غيبت صغرى از آن حضرت آشكار شده ودلالت بر امامت ايشان مى كنند، برخى از توقيعات (نامه ها وپيامهايى) كه از آن حضرت رسيده است، كسانى كه آن حضرت را ديده اند ويا وكيل ايشان بوده اند؛ باب چهارم: نشانه هاى سال وروز قيام قائم (ع)، سيره آن حضرت در زمان ظهور وخصال ظاهرى آن حضرت؛ باب پنجم: پاسخ به شبهات وپرسشهايى كه مخالفان مطرح مى كنند.
۷. بحارالأنوار الجامعةلدرر اخبارالائمة الاطهار، محمدباقر مجلسى معروف به (علامه مجلسى) (۱۰۳۷-۱۱۱۱ ق.).
اين مجموعه: ۱۱۰ جلدى، يكى از بزرگ ترين مجموعه هاى روايى شيعه به شمار مى آيد ودربردارنده روايات بسيارى در زمينه هاى مختلف اعتقادى، اخلاقى، فقهى، تاريخى و... است. سه جلد از اين كتاب؛ يعنى جلدهاى ۵۱ تا ۵۳ با عنوان (تاريخ الحجة) به بررسى ابعاد مختلف زندگى امام عصر(ع)، از تولد تا غيبت واز غيبت تا ظهور اختصاص يافته ودر آن بخش عمده اى از رواياتى كه در هر يك از اين زمينه ها از پيامبر اكرم (ص) وائمه معصومين (ع) نقل شده، جمع آورى گرديده است.
مجلدات ياد شده كه دربردارنده مطالب جلد ۱۳ از چاپهاى قديمى بحارالانوار است به دفعات ترجمه شده وبراى همه علاقه مندان قابل استفاده است.(۹)
 

پى نوشت ها:

ــــــــــــــــــــــ

(۱) مترجم اين كتاب سيدجواد مصطفوى وناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بيت (ع) است.
(۲) متن كامل كتاب كمال الدين وتمام النعمة توسط منصور پهلوان ترجمه ودر سال ۱۳۸۰ از سوى سازمان چاپ ونشر دارالحديث ودر سال ۱۳۸۲ از سوى انتشارات مسجد مقدس جمكران در دو جلد به همراه متن عربى منتشر شده است.
(۳) اين كتاب توسط محمدجواد غفارى ترجمه ودر سال ۱۳۷۶ از سوى نشر صدوق به همراه متن عربى منتشر شده است.
(۴) اين كتاب توسط سيدهاشم رسولى محلاتى وترجمه از سوى انتشارات علميه اسلاميه منتشر شده است.
(۵) ر.ك: مصنفات الشيخ المفيد، ج ۷.
(۶) ر.ك: همان، ج ۳.
(۷) اين كتاب توسط شيخ محمد رازى ترجمه وبا نام تحفه قدسى در علائم ظهور مهدى موعود (عج) در سال ۱۳۵۰ از سوى انتشارات كتابفروشى اسلاميه منتشر شده است.
(۸) ترجمه نام اين كتاب اين است: (شناساندن پيشوايان هدايت به مردمان)
(۹) جلد ۱۳ بحارالانوار به دفعات ترجمه ومنتشر شده است، كه معروف ترين آنها ترجمه آقاى على دوانى است كه با نام مهدى موعود از سوى انتشارات دارالكتب الاسلاميه منتشر شده است.
اخيراً هم اين كتاب با ترجمه حسن بن محمد ولى اروميه اى از سوى انتشارات مسجد مقدس جمكران منتشر شده است.