(۳۰۴) سیمای غیبت در روایات وآثار متقدمان شیعه
سیمای غیبت در روایات وآثار متقدمان شیعه
نویسنده: دکتر مجید معارف
مجله کتاب ماه دین - شهریور ومهر 1383 - شماره 83 و84
مواجهه شیعه با غیبت امام عصر (عج)، مشکلات، چاره جویی ها
یکی از مسائل مهم در تاریخ سیاسی شیعه، مواجهه شیعیان با موضوع غیبت امام عصر (عج) است. مطالعه در روایات وقرائن به جا مانده نشان دهندهء چاره جویی های متنوع امامان شیعه (ع) ونیز دانشمندان این مکتب است. این مقاله، گزارش کوتاهی است از اهمّ اقداماتی که جهت توجیه وتثبیت اصل پدیدهء غیبت ونیز چگونگی مواجهه با این پدیده در ادارهء امور شیعه در شرایط وعصر غیبت انجام گرفته است:
1. تأکید بر غیبت امام عصر در روایات پیامبر (ص) وهر یک از امامان (ع)
از رسول خدا (ص) وامامان شیعه روایات متعددی در دست است که بر وجود امام عصر (عج) وغیبت آن بزرگوار تأکید می کند. این روایات خود از تنوع چشمگیری برخوردار است که در یک نگاه اجمالی قابل ملاحظه ای است. برای نمونه روایت به جا مانده از رسول خدا (ص) در انواع زیر قابل دسته بندی است:
الف) روایاتی که بر وجود حجت معصوم (ع) در هر عصر وزمان دلالت می کند ومرگ در حالت عدم معرفت به آن امام را، مرگ جاهلیت اعلام می کند. 1
ب) روایاتی که بر تعداد ائمه (ع) یعنی دوازده گانه بودن آنها دلالت دارد.
یعنی در آنها این موضوع از جانب رسول خدا (ص) تأکید شده که «الائمة من بعدی اثنی عشر کلّهم من قریش» 2. با این توضیح که دوازده گانه بودن ائمه در اسلام تطبیقی جز بر امامان شیعه (ع) ندارد وهر تطبیق دیگری در این خصوص تطبیق نامناسب است. 3
ج) روایاتی که در آن رسول خدا (ص) به معرفی امامان پس از خود پرداخته وبه طور دقیق از حضرت مهدی (عج) به عنوان امامی از نسل خود خبر می دهد یا آن بزرگوار را از نسل امام حسین می داند ونیز روایاتی که نام ولقب آن بزرگوار را مانند نام ولقب خود اعلام می کند. 4
د) روایات متعددی که بر ظهور حضرت مهدی (عج) تأکید داشته وظهور آن بزرگوار را با فرض بقای یک روز از عمر دنیا قطعی اعلام می کند. مرحوم علامه مجلسی به نقل از ابو داوود وترمذی یکی از این روایات را چنین نقل می کند: «عن عبد الله بن مسعود قال: قال رسول الله (صلی الله علیه وآله): لو لم یبق من الدنیا الاّ یوم واحد لطوّل الله ذلک الیوم حتی یبعث الله رجلا منّی او من اهل بیتی یواطی اسمه اسمی واسم ابیه اسم ابی یملأ الارض قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا» 5. یعنی: اگر جز یک روز از عمر دنیا باقی نمانده باشد خداوند آن روز را طولانی گرداند به گونه ای که مردی از من یا اهل بیت مرا برانگیزاند که نام او هم نام من ونام پدرش هم نام پدر من باشد. او زمین را پر از عدل وداد کند، پس آنکه مملو از ظلم وجور باشد.
بنا به تحقیق مرحوم علامه مجلسی روایات وارده از پیامبر (ص) درباره امامت وغیبت حضرت مهدی (ع) بسیار زیاد است. وی از جمله رساله ای از حافظ ابو نعیم احمد بن عبد الله، به احادیث پیامبر (ص) درباره حضرت مهدی (عج)، اشاره می کند که حاوی 40 حدیث است. این احادیث را از اصحاب پیامبر (ص) از جمله ابو سعید خدری، حذیفة بن یمان، عبد الرحمن بن عوف، عبد الله بن عمر، انس بن مالک ودیگران نقل کردند که در بحار الانوار قابل مشاهده است. 6
علاوه بر رسول گرامی اسلام (ص) که پایه گذار اصلی طرح امامت وغیبت حضرت مهدی (عج) است، از هر یک از امامان شیعه نصوص متعددی وارد شده که در آن بر وجود حضرت مهدی وغیبت طولانی او - در حدی که مردم به شک وتردید نیافتند - تأکید شده است. شیخ صدوق در کمال الدین وبه تبع او علامه مجلسی در بحار الانوار احادیث هر یک از امامان (ع) را در باب جداگانه ای آورده اند. شمار فراوانی از این روایات از امام باقر (ع) وامام صادق (ع) وارد شده وگویا در عصر این دو بزرگوار فعالیت زیادی در این خصوص صورت گرفته است این روایات، انتظار فرج در دوران غیبت را عبادتی بزرگ دانسته ویکی از صفات مؤمنان را منتظر واقعی بودن آن برشمرده که در حد مجاهده بودن در رکاب رسول خدا (ص) است. برای مثال، بر اساس یکی از این روایات، زراره گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که گفت: قائم آل محمد (ص) قبل از قیام خود غیبتی دارد. من گفتم چرا؟ امام صادق (ع) فرمود: چون در امان نیست واشاره به شکم خود کرد (یعنی ترس از کشته شدن دارد چنان که این اتفاق برای پدران او افتاد).
سپس فرمود: ای زراره او منتظر است واو همان کسی است که مردم در ولادت او تردید خواهند کرد وسخنان مختلف به زبان آورند. به این صورت که برخی گویند پدر او (امام حسن عسکری) از دنیا رفت وجانشینی از خود به یادگار نگذاشت. وبرخی گویند او غایب است وبرخی گویند هنوز متولد نشده است وبرخی گویند دو سال قبل از وفات پدرش به دنیا آمد. امام (بدانید که) او منتظر است، جز آنکه خداوند دوست دارد که شیعه را امتحان کند ودر این شرایط شک وتردید با اهل باطل است. زراره گوید به امام صادق (ع) گفتم: فدای شما گردم اگر من آن زمان را درک کنم تکلیف من چیست؟ فرمود: ای زراره اگر آن زمان را درک کردی به این ادعا ملزم شوکه:
«اللّهم عرّفنی نفسک فانّک ان لم تعرّفنی نفسک لم اعرف نبیّک اللّهم عرفنی رسولک فانّک ان لم تعرّفنی رسولک لم اعرف حجّتک اللّهم عرّفنی حجتک فانک ان لم تعرّفنی حجّتک ظلت عن دینی» 7 ودر حدیث دیگری مفضّل بن عمر گوید از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: «اگر کسی از شیعیان در حال انتظار امام عصر (عج) از دنیا رود او به منزلهء کسی است که همراه با امام قائم ودر چادر آن بزرگوار باشد، بلکه او به منزله کسی است که در رکاب رسول خدا (ص) جهاد کرده باشد». 8.
2. تربیت نیروهای علمی وانتقال علوم اهل بیت (ع) به آنان
از کارهای مؤثر امامان (ع) جهت آماده سازی شیعیان در ورود به عصر غیبت، تربیت نیروهای علمی در میان یاران خود وانتقال علوم خود به آنان بوده است. این کار به ویژه از دورهء امام باقر (ع) بیشتر مورد توجه امامان (ع) قرار گرفت. آن حضرت در دوران امامت خود تنی چند از نخبگان را - مانند زراره، محمد بن مسلم، ابو بصیر وابان بن تغلب - به سوی خود جذب کرد وبه تربیت صحیح علمی آنان همت گماشت. آن بزرگوار حتی مواریث اختصاصی امامت، همچون کتاب جامعه، را در اختیار آنان را گذاشت 9و سپس در آستانهء رحلت، آنان را جهت تکمیل پرورش مذهبی در اختیار فرزندش امام صادق (ع) قرار داد. امام صادق (ع) این موضوع را این گونه گزارش می فرماید: «پدرم که به حال احتضار افتاد به من گفت: ای جعفر وصیت من به تو آن است که در مورد اصحاب وشاگردانم نیک اندیش باشی. من گفتم: قربانت شوم به خدا سوگند چنان در تعلیم وتربیت آنان کوشش کنم که هیچ یک در هیچ شهری به فقه ودانش دیگران محتاج نباشند، گرچه یکه وتنها باشند». 10 امام صادق (ع) به بهترین شکل به عهد وپیمان خود وفا کرد وشاگردان زیادر یا که برخی از آنها اصحاب پدرش (ع) بودند تربیت کرد ومواریث علمی فراوانی در اختیار آنان قرار داد. بر اساس روایات به جا مانده، برخی از این شاگردان مانند زراره بن اعین، محمد بن مسلم، ابو بصیر لیث بن بختری وبرید بن معاویه عجلی در کسب معارف علمی، حفظ درست آن وانتقال دانش ائمه به نسل های بعد، نقش مهم تری دارند وزراره در این میان از همه سرآمدتر است. قدر مشترک پانزده حدیث که ابو عمر محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی در مقامات این افراد از امام صادق (ع) نقل کرده چنین است: «احدی از شیعیان موفق به زنده نگه داشتن یاد ما وحفظ احادیث پدرم باقر (ع) نشد مگر زراره، او بصیر لیث مرادی، محمد بن مسلم وبرید بن معاویه عجلی. آنان زنده باشند یا مرده محبوب ترین خلایق نزد من اند. اگر این عده نبودند احدی قادر به استنباط وشناخت دین نمی گردید. آنان حافظان دین وافراد مورد اعتماد پدرم در کلیه شؤن حلال وحرام بودند. آنان در زمرهء کسانی هستند که خداوند در وصفشان فرموده است:
«والسابقون السابقون اولئک المقربون» (الواقعه: 10). در دنیا از دیگران به سوی ما پیشی گرفتند ودر آخرت نیز از جمله پیشتازان خواهند بود. خداوند زراره وامثال او را رحمت کند. اگر زراره نبود قطعا آثار نبوت واحادیث پدرم از بین رفته بود. این عده، ارکان زمین وچهره های مشخص دین خدایند. اگر خداوند اراده داشته باشد که اهل زمین را عذاب کند به خاطر وجود آنان عذاب خود را رفع نماید». 11
شایان ذکر است که صادقین (ع) - به ویژه امام صادق (ع) - در جهت حفظ علوم ومعارف خود به این شاگردان دستور دادند که:
الف - علوم خود را با دقت بنویسند وثبت کنند12و نوشته ها را به وراثت گذارند13؛ ونوشته های حدیثی خود را به دقت حفظ ومراقبت کنند زیرا به زودی به آن نیازمند ومحتاج خواهند شد14. امام صادق (ع)، روزگاری را پیش بینی می کردند که به دلیل بازگشت شرایط اختناق یا ورود به عصر غیبت، رابطه شیعیان با امامان (ع) قطع شده وآنان برای شناخت تکالیف خود چاره ای جز رجوع به مواریث علمی به جا مانده از امامان نخواهند داشت. می گویند حسن بن ابی خالد شینوله به امام جواد (ع) عرض کرد که پدران ومشایخ ما از امام باقر (ع) وامام صادق (ع) روایات زیادی نقل کردند، اما به علت شرایط تقیه کتاب های خود را پنهان کرده وآنها را مستقیما برای دیگران روایت نکرده اند. اکنون که از دنیا رفته اند وکتب آنان در اختیار ما قرار گرفته است تکلیف چیست؟ امام جواد (ع) فرمود: «حدّثوا بها فانّها حق». 15یعنی روایات این کتب را نقل کنید که حق است.
باید یادآور شد که پرورش یافتگان مذهبی به دورهء خاصی از جمله صادقین (ع) اختصاص ندارند، بلکه افرادی مانند ابن ابی عمیر، صفوان بن یحیی، یونس بن عبد ا لرحمن، احمد بن ابی نصر بزنطی، علی بن مهزیار اهوازی، فضل بن شاذان نیشابوری وزکریا بن آدم قمی، مورد عنایت امامان بعدی قرار گرفتند وپس از پرورش صحیح مذهبی حاملان وحافظان علوم امامان شدند.
3. معیاردهی به شیعیان در شناخت نظام صحیح امامت وایجاد روحیه تحقیق جهت شناخت مدعی بر حق
شایان ذکر است که به موازات اقدامات ائمه (ع) در تربیت شاگردان خود وآماده ساختن شیعیان برای ورود به عصر غیبت، از سوی مخالفان ائمه (ع)، به ویژه خلفای غاصب عباسی، نیز اقداماتی انجام می گرفت از جمله:
الف) تشدید کنترل های حکومتی برای دست یابی به جانشین بر حق هر امام از دنیا رفته وبه ویژه شناسایی حضرت مهدی (پس از شهادت امام حسن عسکری (ع)).
ب) حمایت از مدعیان دروغین امامت وطرح مهدی های ساختگی که نمونهء شاخص آن ادعای مهدی عباسی فرزند منصور دوانیقی است. در این شرایط بود که شیعیان پس از رحلت هر امام، تا مدت ها برای شناخت امام بر حق دچار حیرت وسرگردانی بودند واضطراب بر جامعهء شیعه حاکم بود. روایات به جا مانده از دوران امام صادق (ع) به بعد نشان می دهد که امامان (ع) جهت زدودن حیرت وپریشانی از شیعیان، آنها را به تحقیق علمی - حتی مهاجرت از شهر ودیار خود جهت شناخت امام (ع) دعوت می کردند وبا دادن معیارهای قابل تجربه آنان را در شناخت مدعی بر حق امامت ورسواسازی مدعیان دروغین توانا می ساختند. روایات زیر گوشه هایی از نگرانی های اصحاب ائمه (ع) وچاره جویی های امامان را در این خصوص نشان می دهد.
1. یعقوب بن شعیب گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم اگر برای امامی اتفاقی رخ دهد تکلیف مردم چیست؟ امام (ع) فرمود: پس این سخن خدای عزّ وجل کجاست که می فرماید:
«... فلو لا نفر من کلّ فرقة طائفة لیتفقّهوا فی الدین ولینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون» (التوبة: 123) یعنی چرا از هر گروهی عده ای (جهت شناسایی امام بر حق) از شهر خود مسافرت نمی کنند تا در امر دین خود شناسا شوند وچون به سوی شهر خود باز گردند وانذار وراهنمایی آنان بپردازند تا شاید مردم نیز در سایهء ارشاد آنان متنبه وبر حذر گردند. امام صادق (ع) در ادامهء حدیث فرمود: این عده (نمایندگان مردم شهرها که در شناخت امام جدید از شهر خود خارج شده اند) در پیشگاه الهی تا وقتی که در طلب وتحقیق اند معذور خواهند بود ومردمان شهرها نیز تا وقتی که این قاصدان مراجعه نکرده اند معذور ومعاف خواهند بود» 16.
2. عبد الاعلی گوید: به امام صادق (ع) گفتم اگر کسی به ظلم وناحق ادعای امامت کند چه حجتی علیه او اقامه شود. امام صادق (ع) فرمود: «چنین کسی باید در زمینه حلال وحرام مورد سؤال قرار گیرد [تا حدی که در پاسخ به سؤالات علمی هر چند باشد عاجز نگردد]. امام سپس فرمود (ضمنا بدان) سه نشانه است که در هیچ کس جز حجت الهی جمع نشود. نخست آنکه شایسته ترین فرد نسبت به امام قبل از خود باشد؛ دیگر آنکه سلاح پیامبر (وامانات دیگر) در اختیار اوست وسه دیگر آنکه از سوی امام قبل از خود به امامت او وصیت شده باشد به طوری که چون به عنوان تحقیق وارد شهر شوی واز مردم بپرسی که امام متوفی به چه کسی وصیت کرده است بگویند به فلان بن فلان» 17.
شایان ذکر است که بر اساس این دو رهنمود اساسی امام صادق (ع)، پس از درگذشت هر امام (ع)، هیئت های تحقیق ونمایندگان شهرها برای شناخت جانشین امام پس از مدتی اقامت در مدینه (یا هر جای دیگر که احتمال وجود امام بود) وتحقیق در شناخت امام جدید، به شهر ودیار خود باز می گشتند. چنانکه پس از شهادت امام صادق (ع) زراره که در کوفه بود فرزند خود عبید را به مدینه فرستاد تا دربارهء جانشین آن حضرت به تحقیق بپردازد. عبید به عنوان نماینده شیعیان کوفه 18به مدینه روانه شد، اما پیش از بازگشت او آثار مرگ در سیمای زراره نمایان گشت. در این هنگام زراره مصحفی طلبید وآن را بالای سر خود قرار داد وسپس در حضور بستگان خود گفت: امام من بعد از جعفر بن محمد همان کسی است که نام او در بین الدفتین ودر کلیت قرآن ثبت است من به امامی ایمان دارم که خداوند اطاعت او را بر من واجب ساخته است. 19زراره اندکی پس از این سخنان از دنیا رفت وپس از مرگ او عبید به کوفه بازگشت وبه مردم اطلاع داد که امام بر حق موسی بن جعفر است. ابو غالب زراری نیز در رسالهء خود آورده است: چون امام حسن عسکری (ع) از دنیا رفت دایی پدرم به نام محمد بن جعفر به عنوان معتمد شیعیان کوفه به مدینه آمد وپس از یک سال اقامت وتحقیق در این شهر وپی بردن به وجود صاحب الامر (ع) به کوفه بازگشت. 20
به علاوه فقهای بزرگ شیعه وتربیت یافتگان ائمه (ع) جهت شناسایی امام بر حق یا مدعی ناحق امامت، با طرح سؤالاتی امامت مدعی را به محک آزمون می گذاشتند. چنانکه پس از رحلت امام صادق (ع) هشام بن سالم وابو جعفر مؤمن طاق به سراغ عبد الله افطح - که مدعی جانشینی امام صادق (ع) بود - رفتند وبا طرح سؤالاتی ادعای وی را باطل ساختند که شرح آن را کلینی در الکافی آورده است. 21 این گونه تحقیقات علمی در دوره های بعد یعنی عصر امام رضا (ع) وامام جواد (ع) گسترش بیشتری یافته وامامت امام رضا (ع) وامام جواد (ع) به این ترتیب مبرهن شد. ضمنا این موضوع که به شکل گرفتن اصطلاح «مسائل آزمونی» در حوزه حدیث انجامید که مجال شرح آن در اینجا نیست. 22
4. خودکفا کردن شیعیان با ایجاد نظام ها وسازماندهی های علمی، اجتماعی وسیاسی
از اقدامات مؤثر امامان شیعه (ع) برنامه ریزی جهت خودکفا کردن شیعیان از طریق سازماندهی های علمی، سیاسی واجتماعی مناسب است.
قابل تردید نبود که دوران حضور امامان (ع) روزی به پایان می رسد وشیعیان زندگی در شرایط غیبت امام (ع) را تجربه می کنند، ازاین رو امامان شیعه با ایجاد نظام های مناسب علمی، اجتماعی وسیاسی ونیز ایجاد تشکیلات فعال در ادارهء امور شیعیان آنان را برای رویارویی با پدیدهء غیبت امام غایب آماده ساختند. بنابراین، آشنایی با نظام هایی که ائمه (ع) بنا نهادند - ضروری است.
4 - 1 نظام مرجعیت دینی
موضوع مرجعیت دینی از زمان امام باقر (ع) مثال زدنی است. در این نظام، امام باقر (ع) وامام صادق (ع) عده ای از نخبگان اصحاب خود را مأمور صدور فتوا ساختند. چنانکه به موجب روایات به جا مانده به عده ای از اصحاب خود دستور دادند برای انجام بحث های کلامی با مخالفان مذهبی تماس بگیرند. در اثر فعالیت های شاگردان صادقین (ع)، به تدریج فقها، متکلمان، قاریان ومفسران بزرگی در طبقه اصحاب امامان (ع) به ظهور رسید. همچنین بر اساس روایات دیگر، امامان (ع) شیعیان را به نخبگان اصحاب خود ارجاع داده واز این طریق مسائل ونیازهای علمی شیعیان را حل می کردند. شواهد این مطلب بسیار زیاد است که به چند نمونه شاخص اشاره می شود.
الف) به طوری که نجاشی وشیخ طوسی در شرح حال ابان بن تغلب (به تصویر صفحه مراجعه شود) آورده اند، امام باقر (ع) به او فرمود: در مسجد بنشین وبرای مردم فتوا بده، زیرا دوست دارم که در شیعیان من امثال تو دیده شود. 23ابان امتثال امر کرد ودر مسجد مدینه به صدور فتوا پرداخت. اما به دلیل مراجعات اهل سنت نمی توانست به صراحت فتوای اهل بیت (ع) را بازگو کند واز امام صادق (ع) چاره اندیشی کرد. امام فرمود در صورت اطلاع از معالم دینی اهل سنت پاسخگویی به آنان بر اساس فقه ومذهب خودشان مانعی ندارد. 24به همین ترتیب در سیره محمد بن علی بن نعمان از یاران امام صادق (ع) ومحمد بن حکیم از اصحاب امام هفتم (ع) آمده است که این دو تن در مسجد رسول خدا (ع) با مردم در خصوص عقایدشان بحث ومناظره می کردند. 25
ب) در سطور پیشین دربارهء جامعیت علمی زراره وبه ویژه نقش او در حفظ وانتقال روایات امام باقر (ع) مطالبی گذشت. افزون بر آن باید گفت که زراره از مراجع علمی در بین اصحاب امام صادق (ع) بود وشیعیان نیز مرجعیت علمی او را پذیرفته بودند. از جمله امام صادق (ع) به فیض بن مختار دستور داد که «هر گاه جویای احادیث اهل بیت شدی به زراره بن اعین مراجعه نما» 26. ودر همین راستا عمر بن اذینه گوید: «به زراره گفتم مردم از امام صادق وپدرش (علیهما السلام) روایاتی در باب ارث نقل می کنند که من همه را بر تو عرضه می کنم. پس هر کدام به باطل است تو بگو باطل است وهر کدام که حق است تو بگو که حق است و...» 27
ج) از مراجع مهم علمی دیگر در عصر امام صادق (ع)، محمد بن مسلم بود که از سوی امام صادق (ع) به کوفه گسیل شد ودر این شهر به رفع نیازهای علمی مردم مبادرت کرد. در این خصوص شواهدی در دست است. از جمله آنکه عبد الله بن ابی یعفور که نمایندهء امام صادق (ع) در جمع آوری سؤالات مردم بود (به تصویر صفحه مراجعه شود) به امام صادق (ع) گفت: برای من امکان ندارد در هر زمان شما را ملاقات کرده واز راه دور خدمت شما نائل شوم. در صورتی که مردم به من مراجعه کرده واز مسائلی پرسش می کنند که جوابی برای آنها ندارم. حضرت فرمود: چه امری تو را از رجوع به محمد بن مسلم ثقفی باز می دارد که او از پدرم مطالب زیادی شنیده ونزد او وجیه المنزله بود. 28
د) کشّی در رجال خود از قول حسن بن علی بن یقطین وعبد العزیز بن مهتدی، از وکلای امام رضا (ع)، به تفکیک آورده است که آنها به امام رضا (ع) عرضه داشتند: «برای ما مقدور نیست که در هر فرصتی به خدمت شما نائل گردیم پس معالم دینی خود را از چه کسی فرا بگیریم؟ امام فرمود: از یونس بن عبد الرحمن.» 29 در سطور پیشین دربارهء نجاشی پس از ذکر این ماجرا می نویسد: این منزلت بسیار بزرگی است. 30
4 - 2 - نظام وکالت
نظام دیگری که در دوران ائمه (ع) پی ریزی شد، نظام وکالت بود. از زمان امام صادق (ع) به بعد، امامان شیعه (ع) وکلایی برای هر یک از شهرها ومناطق - به ویژه نقاط شیعه نشین - انتخاب کرده وآنها را به مردم آن سامان معرفی کردند. این وکلا ضرورتا از چهره های شاخص علمی ومراجع فقهی نبوده اند که مسئول پاسخگویی به سؤالات شرعی باشند. گر چه گاه در بین آنان شخصیت های علمی نیز دیده می شد. از تأمل در روایات به دست می آید که وکلای ائمه دو وظیفه مشخص داشته اند: الف) جمع آوری سؤالات شیعیان وآوردن آنها برای ائمه، اخذ پاسخ امامان وآوردن پاسخ های آنان برای مردم؛ وب) جمع آوری وجوه شیعیان وتحویل آن به امامان (ع) یا هزینه کردن آن وجوه به اذن امامان برای مردم.
در خصوص این وظایف شواهد فراوانی در کتاب های حدیث ورجال خود دارد وافراد زیادی در مقام وکلای امامان (ع) قابل شناسایی هستند. برای مثال در میان یاران صادقین می توان از عبد الله بن ابی یعفور، عبد الملک بن اعین، عبد الله بن مسکان، ابراهیم بن میمون، عمر بن محمد بن یزید - وحتی ابو الخطاب که بعدها به صف غلاة پیوست - سخن به میان آورد. 31نجاشی دربارهء عمر بن محمد بن یزید می نویسد: وی مکنی به ابو الاسود که فروشنده قماش شاپوری بود، آزاد شدهء بنی ثقیف است. او از راویان موفق وجلیل القدر کوفه ویکی از کسانی بود که هر سال بر امامان وارد می شد. وی از امام صادق وامام کاظم (ع) نقل روایت دارد. 32همچنین درباره عبد الله بن مسکان آمده است که او شخصا به خدمت امام صادق (ع) نمی رسید زیرا می ترسید نتواند حق احترام آن بزرگوار را به جا آورد اما در عین حال سؤالات مردم را که ظرف شش ماه از عمره تا حج برایش جمع می شد از طریق دوستان خود به خدمت امام صادق (ع) می فرستاد تا پاسخ بگیرند. 33. همچنین نجاشی دربارهء احمد بن اسحاق بن عبد الله بن سعد اشعری می نویسد: «او از جانب اهل قم سمت نمایندگی را به عهده داشت. از امام نهم وامام دهم نقل روایت داشت واز خاصان امام یازدهم به شمار می رفت و...» 34.
شایان ذکر است که از زمان امام رضا (ع) به بعد وبه موازات بازگشت جو اختناق وفشار به حوزه شیعیان وکنترل ائمهء اطهار از ناحیهء خلفای عباسی که عملا به قطع رابطهء امامان با شیعیان یا دست کم به تقلیل این مناسبات انجامید، نقش وکلا واختیارات آنان بیشتر شد؛ چنانکه تماس آنان نیز با امامان (ع) با دشواری هایی همراه شد. به طوری که در سیره امام هادی (ع) آمده است، در زمان آن حضرت شیعیان سؤالات خود را در داخل خیک عسل تعبیه کرده واز طریق وکلای ائمه به خدمت ایشان ارسال می کردند. 35
همچنین، گاه بر برخی از وکلای امامان (ع) که وجوه فراوانی از مردم تحصیل می کردند، حرص وآز چیره می شد وحیف ومیل ها یا احتیانا خیانت هایی مشاهده می شد. بر اساس روایاتی که کشی در کتاب خود آورده است، پس از شهادت امام هفتم برخی از وکلا ونمایندگانی مالی آن حضرت از جمله حیان سراج 36و زیاد بن مروان قندی 37که اموال فراوانی از شیعیان در اختیار داشتند، این اموال را تصرف واز تسلیم آن به امام رضا (ع) خودداری کردند. آنها به همین سبب شهادت امام کاظم ودر نتیجه امامت امام رضا (ع) را انکار وجریان انحرافی واقفه را پایه گذاری کردند که البته پس از مدتی منقرض شد. ابراهیم بن هاشم در حدیثی می گوید که «وقتی در خدمت ابو جعفر محمد بن علی جواد بودم صالح بن محمد بن سهل متولی اوقاف قم شرفیاب شد وگفت: سرور من، من ده هزار درهم از اموال شما را خرج کرده ام وقدرت پرداخت ندارم مرا حلال کن. ابو جعفر گفت: حلالت کردم. بعد از آن که صالح بن محمد خارج شد ابو جعفر (ع) گفت: یک نفر خود را بر اموال آل محمد (ص) می افکند وحق ایتام ومساکین وفقرا ودرماندگان در سفر را می خورد ومی بلعد بعد می آید ومی گوید: حلالم کن که هزینهء زندگی کرده ام، فکر می کنی غیر از این تصور می کرده است که من خواهم گفت: «حلالت کردم»؟ به خدا سوگند که روز واپسین بازپرسی سختی خواهد داشت» 38. از این جواب امام جواد (ع) اجمالا فهمیده می شود که متولی اوقاف قم با سوء استفاده از لطف وبخشش ائمه (ع) عمدا خود را محتاج جلوه داده تا مشمول عنایت امام واقع شود وصاحب حق او را حلال کند. چون سیره امامان (ع) آن بود که اگر کسی واقعا نیازمند بود او را حلال می کردند. 39شاید به دلیل این موارد است که علمای رجال صرف وکیل امام بودن راوی را معادل توثیق به شمار نمی آورند. 40شیخ طوسی نیز وکلای ائمه را به وکلای مذموم ووکلای محمود تقسیم کرده است. 41اما در عین حال اکثر قاطع وکلای امامان از اشخاص صالح وجلیل القدر بوده ودر واپسین سال های امامت امامان (ع) نقش مهمی در ایجاد ارتباط بین شیعیان وامامان (ع) ایفا کردند. وجود احادیث مکاتبه ای در کتب حدیثی ونیز پیدایش مجموعه های مسائل در نظام حدیث شیعه 42 بیانگر گوشه هایی از نقش حساس وکلای ائمه در فاصله امامت امام هفتم تا امام حسن عسکری (ع) است.
4 - 3 نظام نیابت، سفارت
نظام دیگری که در اواخر حضور امامان (ع) در بین مردم، خصوصا در عهد غیبت صغری پی ریزی شد، نظام نیابت بود. در این نظام امام (ع) شخصی را که از هر جهت امین ومعتمد او به شمار می رفت به عنوان واسطه میان خود وشیعیان تعیین فرموده وادارهء امور شیعیان را به او محول می ساخت. روشن است که شخصیت اخلاقی نایبان ومیزان اختیارات آنان از هر جهت با وکلای معمولی متفاوت بود. به این صورت که آنان افرادی امین وموثق بودند وامر ونهی آنان به مثابه امر ونهی امام (ع) بود وسایر وکلا موظف بودند که تحت فرمان آنان انجام وظیفه کنند. 43
نظام نیابت به این معنی در عصر امام دهم به وجود آمد ودر عصر امام یازدهم وسپس امام عصر (عج) تداوم یافت تا اکثر شیعیان در دورهء غیبت صغری با ذهنیتی مناسب با پدیدهء غیبت مواجه گردند. شیخ طوسی از ابو عمرو عثمان بن سعید العمروی، به عنوان سفیر امام دهم وامام یازدهم یاد می کند وضمن حدیثی از قول احمد بن اسحاق بن سعد قمی می آورد که وقتی در خدمت امام دهم (ع) از دشواری حضور یافتن در محضر امام سخن گفت وجویای فرد قابل اعتماد ایشان شد، امام فرمود: «هذا ابو عمرو والثقة الامین ما قاله لکم فعنّی یقوله وما ادّاه الیکم فعنّی یؤدّیه» وچون امام دهم از دنیا رفت به خدمت امام یازدهم مشرّف شد واز ایشان نیز همان سؤال را پرسید. امام یازدهم نیز فرمود: «هذا ابو عمرو الثقة الامین ثقه الماضی (المرضی) وثقتی فی المحیا والممات وهو لکم فعنّی یقوله وما ادّی الیکم فعنّی یؤدّیه». 44
اما تبول اصلی نظام نیابت در شیعه، به دورهء غیبت صغری ارتباط دارد. در این دوره چهار تن از افراد موثق به عنوان نایبان خاص تعیین ومتکفل انجام امور شیعیان شدند که عبارت از:
ابو عمرو عثمان بن سعید عمری (که از زمان امام دهم (ع) به مقام سفارت منصوب گردید)؛ ابو جعفر محمد بن عثمان (فرزند عثمان بن سعید)؛ ابو القاسم حسین بن روح نوبختی؛ وابو الحسن علی بن محمد سمری.
شیخ طوسی در کتاب الغیبه روایات متعددی درباره این نایبان نقل کرده وآنها را از جهت شخصیت والا وجایگاهی که در میان شیعیان داشتند ونیز اتفاق نظر شیعیان بر عدالت، امانت وتقوای آنان، شناسانده است. 45او ضمنا در همین قسمت شماری از توقیعات امام مهدی را که از طریق همین نایبان در اختیار شیعیان قرار می گرفت، نقل کرده است. بنابر یکی از این توقیعات چون علی بن محمد سمری در آستانه وفات قرار گرفت، امام مهدی ضمن صدور توقیعی به او فرمود: «ای علی بن محمد سمری خداوند به اصحاب تو دربارهء (مرگ تو) اجر عظیم عطا فرماید، تا شش روز دیگر وفات خواهی یافت کارهای خود را سامان ده وکسی را به عنوان وصی تعیین مکن که دورهء غیبت کلی وبزرگ فرا رسیده ظهوری در کار نخواهد بود مگر با اذن الهی واین پس از زمانی طولانی وسخت شدن دلها وپر شدن دنیا از جور وستم محقق خواهد شد». 46
اما آنچه در این میان گفتنی است آنکه در واپسین سال های حضور ائمه (ع) در میان مردم به ویژه در دورهء غیبت صغری، علما ومحدثان شیعه با استفاده از دستاوردهای حدیثی امامان قبلی - خصوصا صادقین (ع) - به طبقه بندی روایات وانجام تألیفات حدیثی، کلامی، فقهی وتفسیری روی آورده وبه نوعی خودکفایی علمی رسیدند. در همین دوران نایبان ائمه (ع) نیز از تکیه گاه روانی آنان به شمار می رفتند ودر مواقع ضروری مشکلات علمی واجتماعی وحتی خانوادگی شیعیان را به محضر امامان - خاصه ولی عصر (عج) - عرضه داشته وپاسخ های مناسب دریافت می کردند. برای مثال، نجاشی در ترجمهء محمد بن عبد الله بن جعفر حمیری آورده است که: «او با صاحب الامر (عج) مکاتبه نمود ومسائلی از آن حضرت در موضوعات مختلف پرسش کرد». سپس اضافه می کند که احمد بن حسین بن عبید الله غضائری گفت نسخهء ا صلی این سؤالات به من رسیده وتوقیعات آن بزرگوار بین سطرهای سؤالات بود. نجاشی سپس تصریح می کند که محمد بن عبد الله بن جعفر برادرانی به نام های جعفر، حسین واحمد داشت که همهء آنها با امام عصر (عج) در مکاتبه بودند47نجاشی در جای دیگر از نامه علی بن حسین بن علی بابویه یاد می کند که این نامه از طریق علی بن جعفر اسود به خدمت حسین بن روح نوبختی ارسال شد. تقاضای علی بن حسین بن بابویه آن بود که حسین بن روح نامهء او را برای امام زمان ارسال کند واز آن حضرت بخواهد تا او برای دعای فرند کند. پس از مدتی توقیع مقدسه صادر شد که: «ما برای تو دعا کردیم وبه زودی دارای دو پسر نیکومنش خواهی شد». 48 شیخ صدوق خود این مطالب را در کتاب کمال الدین وتمام النعمه نقل وبه آن افتخار کرده است. 49 نیز شیخ طوسی درباره ارتباط شیعیان با امام عصر (عج) در دوره غیبت صغری می نویسد: «توقیعات صاحب الامر (ع) از طریق عثمان بن سعید وفرزند او ابو جعفر محمد بن عثمان نسبت به شیعیان وخواص یاران پدر آن حضرت (یعنی امام حسن عسکری) صادر می شد ودر این توقیعات اوامر ونواهی آن حضرت وپاسخ سؤالات شیعیان - در زمینه هایی که نیاز به پرسش پیدا می کردند - به آنان ابلاغ می گردید واین توقیعات با همان خطی بود که در حیات امام حسن عسکری صادر می گشت». 50
نکته آخر در این بحث آنکه شیخ صدوق در کتاب کمال الدین خود به درج پنجاه ویک مورد از توقیعات امام عصر (عج) پرداخته است وشیخ طوسی نیز در کتاب الغیبه پس از این تذکر که: «توقیعات صادره از آن بزرگوار بسیار زیاد است ومن تنها به ذکر مواردی از آن مبادرت می کنم» 51، نزدیک به سی مورد از توقیعات آن حضرت را با ذکر سند نقل می کند. مجموعه ای از این توقیعات را می توان در مجلدات 52 و53 بحار الانوار (خصوصا ج 53، ص 150 - 198) ونیز احتجاج طبرسی (ج 2، ص 476 - 498) ملاحظه کرد. شیخ آغا بزرگ تهرانی تذکر می دهند که محمد باقر مجلسی این توقیعات را با ترجمهء فارسی در تألیف مستقلی فراهم ساخت 52و ملاحظهء این شواهد همگی مبین این مطالب است که غیبت امام عصر (عج) نتوانست مانع ارتباط شیعیان با آن حضرت شود ودر صدور ارشادات ودستورات آن بزرگوار خللی ایجاد کند. به تصریح شیخ صدوق شماری از توقیعات امام عصر از طریق استاد او ابو جعفر محمد بن حسن فروخ صفار در اختیار او قرار گرفت.
مواجهه با غیبت کبری، بحران تازه وچاره اندیشی ها
پس از درگذشت علی بن محمد سمری دوران غیبت کبری فرا رسید وشیعیان پا به مرحلهء جدیدی گذاشتند که از هر جهت با دوره های قبل تفاوت داشت، علی رغم همهء تمهیداتی که امامان قبل اندیشیده وشیعیان را برای ورود به این دوره آماده کرده بودند، ورود به این شرایط لااقل برای پاره ای از شیعیان خالی از اضطراب ونگرانی نبود. به ویژه اگر در نظر بگیریم که چه در دورهء غیبت صغری وچه در سال های نخست غیبت کبری افراد متعددی ادعای سفارت ویا بیعت کرده وشماری از مردم را به سوی خود جلب کردند که شیخ طوسی طبق (به تصویر صفحه مراجعه شود) گزارش های تاریخی به معرفی آنها پرداخته است. 53به هر حال در مواجهه با بحران ناشی از تجربهء جدیدی که شیعیان با آن رو به رو شدند، فقها، محدثان وبه ویژه متکلمان شیعه، رسالت سنگینی به عهده گرفتند. آنان موظف بودند که از نظر کلامی از نظام امامت وغیبت امام عصر (عج) وفلسفه وامکان آن دفاع کنند واز نقطه نظر فقهی نیز پاسخگوی سؤالات شرعی مردم باشند، به ویژه در مسائلی که تا آن زمان مطرح نبود. مطالعهء رجال نجاشی - که فهرستی بر آثار دانشمندان شیعه است - والفهرست شیخ طوسی، بیانگر کارنامهء درخشان مؤلفان شیعه در زمینه های کلام، فقه، تفسیر وحدیث به ویژه در قرن های دوم تا پنجم است. از جمله آثاری که در این دوران مثال زدنی است، تألیف کتاب های کلامی در حوزهء اعتقادات شیعه - به ویژه در زمینهء امامت - به طور عام وتألیف کتاب هایی در خصوص غیبت امام زمان (عج) به طور خاص است که گزارش کوتاهی از هر دو مورد، ضروری به نظر می رسد.
الف) تألیف کتاب های کلامی دربارهء امامت
در این گونه کتب، مؤلفان با استفاده از ادلهء کلامی (مواد قرآنی وروایی) به طرح موضوع امامت پرداخته وبه شبهات مخالفان پاسخ گفته اند. می توان گفت که ریشهء اصلی مباحث امامت در شیعه - علاوه بر آیات قرآن کریم، روایات امامان (ع) خصوصا از زمان امام باقر (ع) به بعد است. شمار زیادی از روایات صادقین (ع) را مرحوم کلینی در کتاب الحجه الکافی آورده است. قبلا گفته شد که امام صادق (ع) عده ای از شاگردان خود را به عنوان متکلم تربیت کرد که اجازه داشتند با مخالفان مذهبی تماس گرفته ودر مسائل مربوط به امامت با آنان بحث کنند. قوی ترین شاگردان آنها در این رشته زراره بن اعین، هشام بن حکم ومحمد بن محمد بن نعمان احول معروف به مؤمن طاق بودند. پس از دوران صادق (ع)، در دورهء امام رضا (ع) نیز روایات مربوط به امامت در جامعه طنین افکن شد. به طوری که از حدود دو هزار حدیث امام رضا (ع) نزدیک به پانصد حدیث در موضوع امامت است که اکثر آنها در کتاب های عیون اخبار الرضا واخیرا مسند الامام الرضا آمده است. متعاقب تلاش های امامان شیعه جهت روشن کردن خط صحیح اسلامی، عده ای از نویسندگان شیعه قبل یا بعد از غیبت صغری به جمع آوری روایات وارده در موضوع امامت یا تاریخ ائمه مشغول شدند. برای مثال می توان از هشام بن حکم نام برد که چندین اثر در موضوع امامت تألیف کرد54. محمد بن ابی عمیر55از اصحاب امام کاظم، یونس بن عبد الرحمن 56 (از اصحاب امام رضا)، علی بن منصور57 (از شاگردان هشام ابن حکم) وعیسی بن روضه 58 (حاجب منصور عباسی) نیز دارای اثر یا آثاری در زمینهء امامت بوده اند. اما در دورهء غیبت صغری تعداد کسانی که در زمینهء امامت به تحقیق پرداخته اند وآثاری ارائه کردند فوق شمارش است. آنان در این گونه کتب با استفاده از قرآن وروایات، پایه های کلامی شیعه را استوار ساختند. کتاب رجال نجاشی وفهرست شیخ طوسی ونیز الذریعه منابع مناسبی جهت ارائهء کارنامهء دانشمندان شیعه در این خصوص است. برای نمونه نجاشی دربارهء ابراهیم بن محمد بن سعید... ثقفی (م 283) آورده است که وی در اصل کوفی بود وقصد مهاجرت از آن سامان را کرد. برخی از بزرگان قم از جمله احمد بن محمد بن خالد برقی از وی دعوت کردند به قم برود ودر آنجا رحل اقامت افکند. وی نپذیرفت وسؤال کرد که کدام سرزمین در ایران از خط شیعه دورتر است. گفتند اصفهان واو سوگند یاد کرد که به اصفهان رفته وکتاب ای خود از جمله کتاب معرفت را برای اهالی اصفهان روایت کند. او علاوه بر آن کتاب های زیادی تألیف کرد که بیشتر آنها در موضوع امامت یا تاریخ امامان (ع) است. از جمله این آثار می توان به کتاب های زیر اشاره کرد: السقیفه، الرده، بیعة علی (ع)، الجمل، الصفین، الحکمین، الغارات، مقتل امیر المؤمنین علیه السلام، رسائله واخباره (ع)، قیام الحسن، مقتل الحسین، التوابین، فدک، المودّة فی ذوی القربی، المعرفه، الحوض والشفاعه، ما نزل من القرآن فی امیر المؤمنین (ع)، فضل الکوفة ومن نزلها من الصحابه، فی الامامة کبیر، کتاب فی الامامة صغیر59. از متکلمان معروف دیگر که بیشتر آثار او در موضوع امامت است. می توان از اسماعیل بن علی بن اسحاق... بن نوبخت نام برد که نجاشی به حدود پانزده اثر او در موضوع امامت، توحید ونبوت اشاره کرده است. 60به همین گونه می توان از ده ها تن یاد کرد که در نقاط مختلف به فعالیت علمی پرداختند وکتاب های مهمی در حوزهء امامت تألیف کردند. 61
آنچه در این زمینه قابل ذکر است تلاش های دامشندان شیعه در مناطق سنّی نشین واز جمله بغداد، مرکز قدرت خلفای عباسی، است که بازار مباحث کلامی وظهور تألیفات عدیده در زمینهء مباحث اعتقادی در آنجا گرم بود. در قرن چهارم با آنکه متکلمان بزرگی از جمله قاضی عبد الجبار معتزلی، قاضی ابو بکر باقلانی وعلی بن عیسی رمانی در بغداد حضور داشته اند، شیخ مفید از نظر مهارت بحث های کلامی زبانزد بود، به طوری که ابن الندیم می نویسد: «ریاست متکلمان شیعه در عصر ما به او رسیده است. وی در علم کلام بر مبنای امامیه بر همگان برتری دارد. دانشمندی نکته سنج وحاضر جواس است ومن او را دیده ام. در همهء علوم استاد است ودر فقه وکلام وتاریخ وحدیث به مقام نهایی رسیده است.» 62اثر معروف شیخ مفید درباره امامت الارشاد است وبه دنبال شاگردان او سید مرتضی وشیخ طوسی نیز همان خط فکری وتبلیغاتی استاد را تعقیب کردند. تا آنجا که متعصبان اهل سنت ادامهء وجود شیخ طوسی در بغداد را تحمل نکرده وپس از حملات مکرر وی را در 448 ق به مهاجرت از بغداد به نجف وادار کردند.
ب) تألیف کتاب های خاص در اثبات غیبت امام زمان (عج)
بخش دیگر از آثار کلامی، روایی دانشمندان شیعه، به تألیف کتاب هایی در موضوع غیبت امام عصر (عج) اختصاص دارد. این کتب نیز تنوع فراوانی دارد که در آثار علمای کتاب شناس به آن اشاره رفته است. مرحوم شیخ آغا بزرگ تهرانی با استفاده از کتاب های متقدمان شیعه در حدود چهل کتاب ورساله را نام می برد که در فاصلهء قرن سوم تا قرن پنجم هجری با عنوان عمومی «السفینه» تألیف شده است.
قدیمی ترین اثر در این زمینه کتاب الغیبه ابراهیم بن صالح انماطی است که از اصحاب امام باقر (ع) بوده است. 63همچنین باید از عباس بن هشام ناشری اسدی 64 (م 220)، حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی از اصحاب امام هفتم (ع) 65، ابو الحسن بن علی بن حسن بن محمد طائی از اصحاب امام هفتم (ع) 66، علی بن حسن بن فضال از اصحاب امام هادی وامام حسن عسکری، 67علی بن مهزیار اهوازی از اصحاب امام رضا تا امام هادی (ع) 68، عبد الله بن جعفر حمیری از اصحاب امام حسن عسکری 69 وفضل بن شاذان نیشابوری از اصحاب امام رضا وامام جواد70 (علیهما السلام) نام برد. 71
اما مهم ترین کسانی که در دو قرن چهارم وپنجم به تألیف کتبی در باب غیبت امام عصر (عج) پرداخته وآثار گرانبهایی به یادگار گذاشته اند عبارت اند از:
1. محمد بن یعقوب کلینی (م 329) در کتاب الحجه اصول کافی ونیز کتاب رسائل الائمه.
2. ابو جعفر محمد بن علی بن ابی عذافر (شلمغانی، متوفی 323) صاحب کتاب الغیبه 72.
3. محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی صاحب ملأ العیبه فی طول الغیبه از علمای قرن چهارم.
4. ابو محمد طبری معروف بن مرعش (متوفی 358) صاحب الغیبة للحجه.
5. ابو جعفر محمد بن علی بن حسین معروف به شیخ صدوق، وی به طوری که خود در مقدمه کمال الدین خبر می دهد دارای چندین کتاب ورساله در موضوع غیبت بوده است، اما مهم ترین اثر او کتاب کمال الدین وتمام النعمه است که آن را با اشاره حضرت ولی عصر (عج) تألیف کرد وبه زودی سخنی دربارهء آن از نظر خواهد گذاشت.
6. شیخ ابو عبد الله صفوانی از علمای قرن چهارم صاحب کتاب الغیبة وکشف الحیره.
7. ابو الحسن ازرونی یا سلامة بن محمد بن اسماء (متوفی 339) صاحب کتاب الغیبه وکشف الحیره.
8. ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان مفید (متوفی 413)، این دانشمند از پرکارترین متکلمان شیعه است که ده ها اثر در موضوع امامت به رشته تألیف کشید73و آثار متعددی نیز به طور خاص درباره غیبت امام عصر از خود به یادگار گذاشت که بنا به تحقیق شیخ آغا بزرگ تهرانی برخی از آنها تا دوران ما باقی مانده است. 74
نجاشی ضمن برشمردن آثار شیخ مفید، به شش اثر او اشاره می کند که در خصوص غیبت امام زمان نگارش یافته است. این کتب عبارت از:
کتاب المسائل العشره فی الغیبه؛ کتاب مختصر فی الغیبه؛ کتاب جوابات الفارقیّین فی الغیبه؛ کتاب النقض علی الطلحی فی الغیبه؛ کتاب الجوابات فی خروج المهدی علیه السلام؛ کتاب فی الغیبه.
سه اثر از شیخ مفید دربارهء غیبت امام عصر (عج)، در مجموع خزانهء کتب طهرانی در سامرا موجود بوده وشیخ آغا بزرگ در الذریعه به ذکر صفحات نخست این آثار مبادرت کرده است. 75
9. علم الهدی ابو القاسم علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (متوفی 436) صاحب رسالة فی غیبة الحجة که در هامش تعلیقه شیخ محمد کاظم خراسانی به چاپ رسیده است. 76
10. ابو جعفر محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی، صاحب کتاب الغیبه که دربارهء آن سخنی گفته خواهد شد.
شایان ذکر است که به جز آثار یاد شده، کتاب های دیگری نیز در فاصلهء قرن سوم تا پنجم هجری در خصوص غیبت امام عصر (عج) وفلسفهء آن در شیعه تألیف شده که مجال بررسی آن در این مقاله نیست. 77اما به منظور اطلاع از گوشه ای از تلاش های دانشمندان، به معرفی مختصری از چهار اثر مبادرت می شود:
1. محمد بن یعقوب کلینی وکتاب الحجة کافی
ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی از محدثان بنام امامیه در قرن چهارم هجری (متوفی 329) وصاحب نخستین کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه - یعنی الکافی - است. کتاب الکافی از سه قسمت جداگانه با عناوین اصول، فروع وروضه تشکیل شده وقسمت اصول آن به روایات اعتقادی واخلاقی تخصیص یافته که خود شامل چند کتاب مستقل است. یکی از کتب مهم اصول کافی کتاب الحجة است که شامل 130 باب و1015 حدیث است. این کتاب یکی از متقن ترین آثار به جا مانده از متقدمان شیعه در باب امامت است که با استناد به روایات مسند ومعتبر به طرح سیمای امامت پرداخته ودربارهء هر یک از امامان شیعه نیز مباحث مفید ومؤثری آورده است. در این روایات فلسفهء امامت، معیارهای شناخت امام، صفات وویژگی های امام معصوم ونقش هر یک از امامان در تثبیت نظام امامت ومعرفی امام بعد از خود به درستی نمایانده شده است. از میان روایات کتاب الحجه در حدود 10 باب به امام عصر (عج) اختصاص دارد ونزدیک به 130 حدیث در این ده باب قابل ملاحظه است. عناوین برخی از این ابواب با تعداد روایات آنها به قرار زیر است.
مولد الصاحب علیه السلام، 31 حدیث؛
الاشارة والنص الی صاحب الدار، 6 حدیث؛
فی تسمیة من رآه، 15 حدیث؛
نادر فی حال الغیبه، 3 حدیث؛
فی الغیبه، 31 حدیث؛
فیما جاء فی الاثنی عشر والنص علیهم، 20 حدیث؛
کراهة التوقیت، 7 حدیث؛
التمحیص والامتحان، 6 حدیث.
اشاره می شود که ابواب ذکر شده شامل قسمتی از روایات وارده در باب امام عصر (عج) در اصول کافی است. زیرا مرحوم کلینی در ابواب دیگر کتاب الحجه نیز کم وبیش روایاتی نقل کرده که موضوع آن به وجود مبارک امام زمان (ع) مربوط است. علاوه بر آن، چنان که نجاشی تذکر داده وی دارای کتاب مستقلی به نام رسائل الائمة علیهم الاسلام بوده 78که محتوای آن رسائل وتوقیعات امامان (ع) بوده است، لکن در حال حاضر اثری از آن در دست نیست.
2. محمد بن ابراهیم نعمانی وکتاب غیبت
محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی مکنی به ابو عبد الله ومشهور به ابن زینب یا ابن ابی زینب از علمای قرن چهارم هجری است که در خصوص غیبت امام عصر (عج) تألیف مستقلی سامان داده است. نجاشی، نعمانی را یکی از مشایخ بزرگ وجلیل القدر شیعه ودارای عقیدهء صحیح واحادیث فراوان دانسته وضمن برشماری آثار او از کتاب الغیبه نام می برد. 79اما شیخ آغا بزرگ تهرانی در الذریعه می نویسد که از برخی از مواضع کتاب نعمانی چنین به دست می آید که نام کتاب او «ملاء العیبه فی طول الغیبه» بوده است. 80از نعمانی که در دهه های نخست قرن چهارم می زیست وبه همین سبب به خوبی از مشکلات شیعه در گذر از دوران حضور ائمه (ع) به عصر غیبت با خبر بوده وکتاب خود را به انگیزهء رفع حیرت از شرایط پدید آمده برای شیعه به رشته تألیف درآورد. او خود در مقدمهء کتاب، انگیزهء تألیف کتاب غیبت را چنین بیان می دارد: «از پیشوایان راستگویان برای ما نقل شده که آنان به عالمان دینی فرمان داده اند تا هر دانشی که به ایشان رسد به دیگران برسانند وشبهه های دینی آنان را بزدایند وآنان را از وادی حیرت به راه راست رهنمون سازند واز منزل شک به نور یقین درآورند، پس به قصد قربت ونزدیکی به خدای عز وجل به جمع آوری آنچه از پیشوایان راست وپاک از امیر المؤمنین تا آخرین امام (ع) درباره غیبت رسیده، پرداختم. همان غیبتی که دورماندگان از علم الهی وراه نایافتگان به هدایت معصومین از حقیقتش کور ماندند...». 81?
اما در خصوص محتوا ومطالب غیبت نعمانی باید گفت که این اثر شامل مجموعه ای از روایات وارده در باب امامت امامان (ع) وبه طور خاص، روایاتی دربارهء غیبت امام عصر (عج) است. کتاب دارای 478 حدیث در 26 باب است. نعمانی با دقت فروان به تبویب روایات پرداخته واحادیث مربوط به یک باب را در کنار هم آورده وعلاوه بر نقل روایات گاه در پایان باب ها به درج توضیحاتی نیز مبادرت می کند. از ابواب 26 گانه روایات 9 باب نخست ویژهء بیان اصل امامت در شیعه، دوازده بودن شمار امامان وضرورت وجود حجّت در هر عصر وزمان اختصاص یافته واز باب دهم به نقل روایت دربارهء غیبت امام عصر (عج) می پردازد. در ابواب مربوط به غیبت، مسائلی چون «غیبت یافتن شیعه به صبر وانتظار فرج»، «امتحان واختلافات شیعه در عصر غیبت»، «ویژگی وسیره امام منتظر»، «علامات ظهور»، «سختی های مردم پیش از خروج سفیانی»، «وضعیت شیعه به هنگام ظهور» ذکر شده است. دقت فراوان نعمانی در ذکر روایات مناسب قابل ملاحظه است ومشکلات بسیاری را در خصوص واقعهء غیبت امام عصر (عج) حل می کند. کتاب غیبت نعمانی با آنکه اثری روایی است، به جهت دقت نظر نعمانی در انتخاب روایات وچینش وتبوی دقیق روایات ونیز ارائهء توضیحات مناسب در ذیل شماری از احادیث، سمای یک کتاب کلامی به خود گرفته واز این جهت بلاتردید در شکل گیری کتاب های دیگری که پس از نعمانی در باب غیبت نگارش یافت، از جمله آثار شیخ صدوق وشیخ طوسی، نقشی به سزا یافت.
3. شیخ صدوق وکمال الدین
ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی از محدثان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. وی دارای آثار متعددی در زمینه حدیث بوده وبه رئیس المحدثین شهرت دارد. قبلا گفته شد که شیخ صدوق به دعای امام عصر (عج) به دنیا آمد. این موضوع مایهء مباهات شیخ بود به طوری که در کتاب کمال الدین به آن اشاره می کند. وی تألیف کتاب کمال الدین وتمام النعمه را نیز با اشاره وهدایت امام زمان (عج) انجام داد وخود در مقدمهء این اثر به این موضوع اشاره می کند. کلام شیخ در این خصوص چنین آغاز می شود که: «شبی که به شهر ری بازگذاشته بودم از خانواده وفرزندان وبرادران ونعمت ها اندیشه می کردم (اشاره به ایام اقامت شیخ صدوق در نیشابور که تألیف کتاب کمال الدین در آنجا آغاز شد) که ناگاه خواب بر من غلبه کرد ودر خواب دیدم گویا در مکه هستم وبه گرد بیت الله الحرام طواف می کنم ودر شوط هفتم به حجر الاسود رسیدم آن را استلام کرده وبوسیده این دعا را می خواندم: این امانت من است که من آن را تأدیه می کنم وپیمان من است که آن را با تو در میان می گذارم تا به ادای آن گواهی دهی. آنگاه مولایمان صاحب الزمان - صلوات الله علیه - را دیدم که بر در خانهء کعبه ایستاده است ومن با دلی مشغول وحالی پریشان به ایشان نزدیک شدم، آن حضرت در چهره من نگریست وراز درونم را دانست. بر او سلام کردم واو پاسخم را داد. سپس فرمود: چرا در باب غیبت کتابی تألیف نمی کنی تا اندوهت را زایل سازد عرض کردم یا ابن رسول الله! دربارهء غیبت پیشتر رساله هایی تألیف کرده ام. وفرمود نه به آن طریق، اکنون تو را امر می کنم که درباره غیبت کتابی تألیف کنی وغیبت انبیا را در آن بازگویی، آنگاه آن حضرت صلوات الله علیه گذشت. من از خواب برخاستم وتا طلوع فجر به دعا وگریه ودرد دل کردن وشکوه نمودن پرداختم وچون صبح دمید به تألیف این کتاب آغاز کردم تا امر ولی وحجّت خدا را امتثال کرده باشم». 82
شایان ذکر است که کتاب کمال الدین وتمام النعمه از یک مقدمهء طولانی و55 فصل تشکیل شده است. مقدمهء کتاب شامل مباحثی کلامی در اثبات درستی عقیدهء امامیه در باب امام قائم (عج) وپاسخ به شبهات زیدیهء اسماعیلیه وسایر فرق غیر اثنا عشری است. پس از آن، کتاب با عنوان غیبت ادریس پیامبر آغاز می شود وبه دنبال آن از غیبت حضرت نوح، صالح، ابراهیم، یوسف، موسی وبه طور کلی حج الهی که در فاصله موسی وعیسی بوده اند، سخن به میان می آید. آنگاه پس از آوردن اخبار متعددی از بزرگان صحابه ودیگران به ذکر نصوص وارده بر اثبات امامت ولی عصر (عج) پرداخته واز رسول خدا (ص) تا امام حسن عسکری روایاتی را ذکر می کند. قسمت های پایانی کتاب نیز به میلاد امام قائم، کسانی که امام را ملاقات کرده اند، علت غیبت، توقیعات وارده از قائم (ع) طول عمر آن حضرت، سرگذشت معمرون، ثواب منتظر، نهی از تسمیهء حضرت، علامات ظهور وچند بحث فرعی دیگر پرداخته 83که شیخ صدوق همهء این مباحث را با نظم علمی مناسبی آورده است.
4. شیخ طوسی وکتاب الغیبه
ابو جعفر محمد بن حسن طوسی فقیه، محدّث، رجالی، مفسر، ادیب، متکلم ودر یک کلام محقق بزرگ شیعه که به حق او را «شیخ الطائفه» لقب داده اند. از علمای بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری است. شیخ طوسی شخصیتی جامع الاطراف بوده ودر همه رشته های علوم اسلامی صاحب تألیفاتی است. این تألیفات تا به امروز مورد استفادهء محققان واقع شده ودر غایت اعتبار است. از جمله او در حوزهء کلام آثار متعددی به رشته تألیف کشید که عبارت اند از: الاقتصاد، تلخیص الشافی، المفصح والغیبه. تفسیر التبیان نیز بعد کلامی دارد. به این ترتیب وی از متکلمان بزرگ شیعه است که سهم انکارناپذیری در تحکیم عقاید شیعیان آن هم در شرایط خطیر بغداد در قرن پنجم ایفاد کرده است. از جمله کتاب های مهم او در موضوع امامت شیعه وبالاخص امامت حضرت ولی عصر (عج)، کتاب الغیبه است که زمینه ای کلامی - روایی دارد.
شیخ طوسی این کتاب را به درخواست یکی از بزرگان تشیّع - که شیخ نام او را نمی برد - تألیف کرده است لذا در مقدمه آن می نویسد: «من در اجابت به دعوت شیخ جلیل القدر (خود) که خداوند بقای او را طولانی گرداند به املای این کتاب در موضوع غیبت صاحب الزمان وسبب غیبت او وعلتی که در پی آن غیبت آن حضرت طولانی شده ونیز ادامهء غیبت آن بزرگوار علی رغم نیاز شدید به وجود مبارک او، پرداختم. در این کتاب همچنین دربارهء ظهور وحضور او در خشکی ودریا واینکه علت ومانع ظهور او چیست به تحقیق پراخته وبه پاسخ سؤالاتی که در این زمینه وارد است ونیز حل شبهات مخالفان وطعن طعنه زنندگان اقدام کردم».
وی سپس مباحث اصلی کتاب را با عنوان «فصل فی الکلام فی الغیبه» آغاز کرده وبه نقد اعتقادات برخی از فرق انحرافی مانند کیسانیه وواقفه - که غیبت هایی برای پاره ای دیگر از ائمه ادعا کرده اند - پرداخته واز فلسفه وحکمت غیب هایی برای پاره ای دیگر از ائمه ادعا کرده اند - پرداخته واز فلسفه وحکمت غیبت امام عصر سخن به میان آورده است. در این خصوص شیخ طوسی علاوه بر گزارش از پاره ای از معمران، به نقل روایاتی از پیامبر (ص) می پردازد که جریان امامت را دوازده گانه اعلام فرموده وثابت می کند که این روایات تطبیقی جز با امامان شیعه ندارد. وی سپس به نقل از هر یک از امامان، نصوصی دربارهء امام عصر (عج) نقل می کند وبه دنبال این مباحث اخبار مربوط به ولادت امام عصر (عج) را نقل کرده وسپس روایاتی متعلق به کسانی که توفیق دیدار امام (ع) را داشته اند می آورد. آنگاه به تفصیل به ذکر توقیعات وارده از امام عصر (عج) پرداخته وعلل مانع ظهور آن بزرگوار را بر می رسد. در قسمت بعد، به معرفی سفرا ونایبان آن بزرگوار پرداخته وعلاوه بر معرفی کامل نواب اربعه، برخی از کسانی را که به دروغ به ادعای بیعت یا نیابت پرداخته اند معرفی می کند. پس از آن شیخ طوسی به ذکر روایاتی اقدام می کند که مفاد آن عدم تعیین وقت دقیق برای ظهور آن حضرت است. آنگاه به تفصیل به نقل روایاتی می پردازد که مبیّن پاره ای از صفات، ویژگی های اخلاقی وسیرت آن بزرگوار است وبا اخباری پیرامون استقرار دولت قائم (عج) وعزت شیعیان در آن دوران کتاب خود را که از بهترین کتب پیرامون غیبت امام عصر است، به پایان می رساند.
کتاب شناسی:
1. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1367، ه. ش.
2. تاریخ الخلفاء، جلال الدین سیوطی، قم، منشورات رضی، 1370، ه. ش.
3. الغیبه، محمد بن حسن طوسی، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1417 ه. ق.
4. بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ه. ق.
5. اختیار معرفة الرجال، معروف به رجال کشی، محمد بن حسن طوسی، قم، مؤسسه آل البیت 1404 ه. ق.
6. رساله ابو غالب زراری، احمد بن محمد زراری معروف به ابو غالب، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1411 ه. ق.
7. پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، مجید معارف، تهران، انتشارات ضریح، 1376، ط 2
8. رجال نجاشی، احمد بن علی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1407 ه. ق.
9. الفهرست، محمد بن حسن طوسی، قم، منشورات رضی، [بی تا].
10. معرفة الحدیث، محمد باقر بهبودی، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، 1362، ه. ش.
11. معجم رجال الحدیث، آیة الله سید ابو القاسم خویی، قم، منشورات مدینة العلم، 1409 ه. ق.
12. حیات فکری وسیاسی امامان شیعه رسول جعفریان، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371 ه. ش.
13. کمال الدین وتمام النعمه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، به ترجمه منصور پهلوان، نشر دار الحدیث، 1382 ه. ش.
14. الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دار الاضواء، 1403 ه. ق.
15. یادنامه شیخ طوسی به نقل از فهرست ابن الندیم، انتشارات دانشگاه شهید، 1348 ه. ش.
پایان مقاله
پى نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــ
(1). الکافی، ج 1، ص 178: باب ان الارض لا تخلوا من حجّه
(2). صور مختلف این روایات را به نقل از مصادر مختلف اهل سنت بنگرید در تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص 9 - 10 والغیبه، شیخ طوسی، ص 127 - 156، نزدیک به 30 حدیث
(3). نمونه ای از تطبیق های نامناسب وتوجیهات موجود در این خصوص را بنگرید در تاریخ الخلفاء، ص 11 ونیز حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ج 1، ص 35
(4). نمونه های مختلف از این روایات را به نقل از مصادر شیعه وسنی بنگرید در بحار الانوار 51، 65 باب «ما ورد من اخبار الله واخبار النبی (ص) بالقائم علیه السلام من طرق الخاصة والعامه»
(5). بحار الانوار، 51/102
(6). بحار الانوار، ج 51، ص 78 - 85؛ نیز نصوص وارده از پیامبر در خصوص امام مهدی (عج) را بنگرید در کمال الدین وتمام النعمه، ج 1، ص 482 - 538
(7). بحار الانوار، ج 52، ص 146 - 147 با اندکی تلخیص
(8). همان، ج 52، ص 146
(9). الکافی، ج 7، ص 94
(10). همان، ج 1، ص 306
(11). بنگرید به اختیار الرجال طوسی، (کشی)، به رقم های 210، 211، 215، 216، 217، 218، 219، 225، 226، 286، 287، 432، 434 ونیز بحار الانوار، ج 47، ص 390 - 394
(12). الکافی، ج 1، ص 52
(13). همانجا
(14). همانجا
(15). همانجا، ص 53
(16). همانجا، ص 284
(17). همانجا، ص 284
(18). رساله ابو غلاب زراری، ص 114
(19). اختیار الرجال، به رقم 254
(20). رساله ابو غالب زراری، ص 141
(21). الکافی، ج 1، ص 351؛ ارشاد مفید، ص 291؛ اختیار الرجال، ص 502
(22). رجال، نجاشی، ص 11، الفهرست، طوسی، ص 17
(24). اختیار الرجال، به رقم 602
(25). همان، به رقم های 327 و844
(26). اختیار الرجال، به رقم 216
(27). الکافی، ج 7، ص 91، 95، 98
(28). اختیار الرجال، به رقم 273؛ بحار الانوار، ج 46، ص 328
(29). اختیار الرجال، به رقم های 910، 935، 938
(30). رجال، نجاشی، به رقم 1208
(31). معرفة الحدیث، 71
(32). رجال، نجاشی، به رقم 751
(33). اختیار الرجال، به رقم 716؛ بحار الانوار، ج 47، ص 394
(34). رجال، نجاشی به رقم 225
(35). الغیبه، ص 48
(36). اختیار الرجال، به رقم 87
(37). همان، به رقم 888
(38). الکافی، ج 1، ص 548
(39). گزیده کافی، توضیح محمد باقر بهبودی، 1/142
(40). معجم الرجال الحدیث، 1/785 که می نویسد: «الوکالة لا تستلزم العداله و...» هی وکلا
(41). الغیبه، 345 الی 358
(42). پژوهش در تاریخ حدیث شیعه، 343 الی 350
(43). جهت اطلاع بیشتر از این بحث بنگرید به حیات فکری وسیاسی امامان شیعه، ج 2 ص 236 تحت عنوان: سازماندهی وکلا
(44). الغیبه ص 354 و355
(45). الغیبه، 353 و396
(46). الغیبه، 395
(47). رجال، نجاشی به رقم 1032
(48). نجاشی به رقم 684
(49). کمال الدین، 503
(50). الغیبه، 356
(51). الغیبه، ص 285 ونیز الی ص 327 از همین کتاب
(52). الذریعه، 4/500
(53). الغیبه، 397: ذکر المذمومین الذین ادّعوا البابیه و...
(54). رجال، نجاشی به رقم 1164
(55). همانجا به رقم 887
(56). همانجا، 1208
(57). همانجا، 658
(58). همانجا، 796
(59). همانجا به رقم 16
(60). همانجا به رقم 68
(61). از جمله بنگرید به رجال نجاشی به رقم های 67، 69، 100، 102، 135، 148، 159، 207،
(62). یادنامه شیخ طوسی، در 190 به نقل از الفهرست ابن الندیم
(63). رجال طوسی، 104، فهرست طوسی، ص 3
(64). نجاشی به رقم 741
(65). همانجا، به رقم 73
(66). همان، به رقم 667، رجال طوسی، ص 357
(67). رجال نجاشی، به رقم 676
(68). همانجا به رقم 664
(69). همانجا به رقم 573
(70). همانجا به رقم 840
(71). ناگفته نماند شماری از کسانی که در اوائل قرن سوم در موضوع غیبت به تألیف کتاب پرداخته اند مانند علی بن حسن بن محمد، علی بن عمر اعرج، حسن بن محمد بن سماعه، حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی از سران وبزرگان فرقه انحرافی واقفه بوده وبعضا تضعیف شده اند، لذا بعید نیست که کتاب آنان در اثبات غیبت امام کاظم وانکار امامت امام رضا (ع) باشد که موضوع این مقاله قرار نمی گیرد. لکن شمار دیگری از غیبت نویسان در قرن سوم مانند فضل بن شاذان نیشابوری علی بن حسن بن فضّال، عبد الله بن جعفر حمیری، علی بن مهزیار اهوازی از بزرگان موثق شیعه ومورد اعتماد امامان بوده ونگارش کتاب آنان در باب غیبت نشان از اهتمام آنان به اثبات معتقدات شیعه وآماده سازی شیعیان در ورود به غیبت امام عصر (عج) دارد.
(72). این شخص از بزرگان شیعه وصاحب کتاب التکلیف است که مع الاسف در پایان عمر دچار انحراف وبلکه ارتداد گردید، اما آثاری که در دوره استقامت وسلامت مذهب نوشت تا مدت ها مورد استفاده شیعیان بود. وی چندین کتاب نیز در موضوع امامت تألیف کرد بنگرید، رجال نجاشی به رقم 1029، الذریعه، 165/80
(73). رجال النجاشی، به رقم 1067
(74). الذریعه، 16/82 و83
(75). همانجا، 16/81
(76). همانجا 16/82
(77). به طوری که ملاحظه گردید بر اساس گزارش کتاب شناسان موثق شیعه در قرن پنجم وششم - مانند نجاشی، شیخ طوسی وابن شهر آشوب - که شیخ آغا بزرگ حاصل تحقیقات آنان را در الذریعه جمع آوری کرده است ده ها نفر از بزرگان شیعه در فاصله قرن دوم الی پنجم هجری به تألیف کتاب هایی در موضوع غیبت امام زمان اشتغال داشته اند. معهذا از این گونه کتب تعداد بسیار کمی تا زمان ما باقی مانده است. دلیل این امر را در دو مطلب می توان عنوان نمود، نخست آنکه در اثر برخی از حوادث سیاسی که در حوزه هایی چون بغداد رخ داده، بسیاری از مصادر اولیه شیعه در آتش سوزی ها از بین رفته است. (جهت اطلاع بیشتر بنگرید به المنتظم ابن اجوزی 8/173 حوادث سال های 448 و449) وبعید نیست که کتاب هایی که در موضوع غیبت نگاشته شد نیز طعمه همین حوادث شده باشد، ومطلب دیگر آنکه تأمل در باب کتاب های نوشته شده در زمینهء غیبت حکایت از سیر تکاملی این کتب دارد، لذا با تألیف کتاب های جامعی چون کمال الدین شیخ صدوق والغیبه شیخ طوسی، کتب قبلی به تدریج متروک شده ودر طول زمان به دلیل عدم استنساخ ومعدود بودن نسخ آنها از بین رفت.
(78). رجال نجاشی به رقم 1026
(79). همانجا به رقم 1043
(80). الذریعه، 16/79
(81). الغیبه، 6، مشعل جاوید، 206 با اندکی تغیر
(82). کمال الدین، مقدمه مؤلف، در 6 و7
(83). بنگرید به مقدمه مترجم، ج 1، ص هفت الی هشت با اندکی تلخیص.
: 
: 
: 
: 
: